Łuszczyca – rozpoznanie, objawy, leczenie

Czym jest łuszczyca? 

Łuszczyca (psoriasis) to przewlekłe schorzenie o zapalnym podłożu i nawrotowym przebiegu. Warto przede wszystkim wspomnieć o tym, że łuszczyca nie jest chorobą zakaźną, natomiast prowadzi do nadmiernego namnażania się komórek skóry, a tym samym do jej przyspieszonego rogowacenia. 

Łuszczyca występuje z taką samą częstotliwością u obu płci i ujawnia się w każdym wieku – również u dzieci i osób starszych. Zmiany skórne mogą utrzymywać się przez całe życie lub występować okresowo. Łuszczyca najczęściej atakuje: większą powierzchnię skóry, kolana, łokcie, owłosioną skórę głowy. 

Łuszczyca – choroba autoimmunologiczna? 

Współcześnie łuszczyca uważana jest za schorzenie autoimmunologiczne, które współwystępuje z innymi chorobami z tej grupy. Wśród osób zmagających się z łuszczycą częściej stwierdza się: reumatoidalne zapalenie stawów, stwardnienie rozsiane, choroby tkanki łącznej, chorobę Hashimoto i inne autoimmunologiczne choroby tarczycy, celiakię, nieswoiste zapalenie jelit. 

Łuszczyca a inne choroby

Badania naukowe wskazują również, że łuszczyca może wiązać się z nadciśnieniem tętniczym, miażdżycą tętnic oraz z nieprawidłowościami zastawek serca. U osób borykających się z łuszczycą częściej niż w populacji ogólniej opisuje się występowanie: hiperlipidemii, cukrzycy typu II, stresu oksydacyjnego, choroby jelit, nieczerniakowego raka skóry, otyłości. Średnio po 10 latach od rozpoczęcia choroby u 10-30% może pojawić się również łuszczycowe zapalnie stawów (ŁZS). 

U chorych z łuszczycą można zaobserwować występowanie insulinooporności – obniżonej wrażliwości organizmu na działanie insuliny. Insulinooporność prowadzi natomiast do rozwoju cukrzycy, ponieważ sprzyja wysokiemu stężeniu glukozy we krwi. 

Jakie są objawy łuszczycy? 

Tak jak wspomnieliśmy wyżej, łuszczyca przebiega wraz z nadmiernym namnażaniem się komórek skóry, które w połączeniu z procesem zapalnym, prowadzą do wystąpienia zmian na skórze o różnym stopniu nasilenia.

Początkowo zmiany te tworzą wykwity skórne o średnicy około 1-2 centymetrów, a następnie przekształcają się w zmiany duże o średnicy kilku centymetrów. 

Objaw świecy stearynowej i objaw Auspitza

Za pierwotny wykwit uchodzą grudki – o różnej wielkości i barwie czerwonej lub czerwonobrunatnej – pokryte srebrzystobiałą łuską. Przy zadrapaniu łuski odpadają, tworząc cienkie płaty przypominające zeskrobany wosk ze świecy. Na skórze uwidacznia się wówczas lśniąca powierzchnia (tzw. objaw świecy stearynowej).

Objaw świecy stearynowej może poprzedzać tzw. objaw ostatniej łuski. Polega on na stopniowym złuszczaniu się łusek, pod którymi występuje gładka i różowa skóra. Dodatkowo naskórek chorego jest szczególnie wrażliwy, a jego potarcie powoduje uszkodzenie naczyń krwionośnych i punktowe krwawienia (objaw Auspitza) w miejscu, w którym zostały zdrapane łuski. 

Objaw Köbnera i objaw korony łuszczycowej

Przy urazie skóry, spowodowanym np. zadrapaniem czy cięciem chirurgicznym, po upływie od 6 do 12 dni rozwijają się charakterystyczne zmiany łuszczycowe – jest to tzw. objaw Köbnera.

Objawy łuszczycy można zaobserwować również w obrębie owłosionej skóry głowy – wówczas mówi się o tzw. koronie łuszczycowej. Grudki oraz srebrzyste łuski występują poniżej linii włosów, a także na skórze czoła, natomiast kondycja kosmyków pozostaje niezmieniona. 

Objaw naparstkowy i objaw palmy olejowej

Natomiast w łuszczycy, która obejmuje płytkę paznokci, obserwuje się dwa typy objawów: objaw naparstkowy oraz objaw palmy olejowej. Pierwszy z nich to charakterystyczne zgłębienia występujące na powierzchni płytki paznokci, natomiast drugi objawia się w postaci żółtych przebarwień – grudek łuszczycowych zlokalizowanych pod paznokciem. Dodatkowo płytka jest krucha, matowa, pojawiają się na niej zgrubienia i bruzdy. 

Przeczytaj także: Zapalenie spojówek – rodzaje, przyczyny, objawy, leczenie

Jakie są rodzaje łuszczycy? 

Łuszczyca występuje w kilku postaciach klinicznych, które różnią się przede wszystkim stopniem nasilenia, umiejscowieniem zmian skórnych oraz czasem wystąpienia objawów. 

Typy łuszczycy

Ze względu na czas wystąpienia pierwszych objawów można wyróżnić dwa podstawowe typy łuszczycy: typ I i typ II. 

Typ I łuszczycy określany jest jako młodzieńczy. Początek rozwoju choroby przypada zazwyczaj na okres pomiędzy 20. a 40. rokiem życia. Łuszczyca najczęściej przybiera ciężki przebieg i charakteryzuje się dużą opornością na wdrażane leczenie. Ten typ choroby może być powiązany z tzw. dziedziczeniem autosomalnym dominującym. 

Typ II łuszczycy ujawnia się u osób powyżej 40. roku życia i nie jest powiązany z dziedziczeniem i ryzykiem zachorowalności w rodzinie. 

W zależności od wielkości tzw. wykwitów skórnych łuszczycę można podzielić na: punkcikowatą, kropelkowatą, pieniążkowatą, plackowatą, geograficzną oraz erytrodermię łuszczycową. 

Kliniczne rodzaje łuszczycy 

Klinicznie wyróżnia się natomiast cztery podstawowe typy łuszczycy: zwykłą, krostkową, stawową i erytrodermię.

Łuszczyca zwykła charakteryzuje się typowym wykwitem pierwotnym, czyli grudką, która rozszerzając się, tworzy rumieniowo-złuszczającą blaszkę łuszczycową pokrytą łuską. Zmiany chorobowe obejmują zazwyczaj: kolana, łokcie, okolicę lędźwiowo-krzyżową kręgosłupa, owłosioną skórę głowy, paznokcie, dłonie. Łuszczyca zwykła rzadziej występuje na twarzy. 

Łuszczyca krostkowa cechuje się występowaniem drobnych krost na skórnym podłożu o charakterze rumieniowo-złuszczającym lub na skórze, która nie została zmieniona chorobowo. Krosty powstają w wyniku nagromadzenia tzw. leukocytów wielojądrzastych w górnej warstwie naskórka. Zmiany chorobowe mogą występować w różnych okolicach ciała, najczęściej jednak lokalizowane są na dłoniach i na podeszwie stóp. 

Łuszczyca stawowa współwystępuje u 5-30% pacjentów ze zmianami skórnymi. Warto wiedzieć, że dolegliwości stawowe mogą również wyprzedzać dolegliwości skórne nawet o kilka lat, a także rozwijać się bez widocznych zmian w obrębie skóry. 

Erytrodermia łuszczycowa to tak zwane zlewne, złuszczające zapalenie skóry, które może rozwijać się samoistnie lub pod wpływem czynników wyzwalających. Schorzenie charakteryzuje się zaczerwienieniem skóry w obrębie całego ciała, a także nasilonym złuszczaniem naskórka – zwłaszcza w obrębie dłoni i stóp. Współwystępuje również dokuczliwy świąd i podwyższona temperatura ciała. 

Łuszczyca – jakie są jej przyczyny?

Mimo licznych badań dokładne przyczyny występowania łuszczycy nie są do końca znane. Kluczową rolę odgrywają natomiast czynniki genetyczne, immunologiczne oraz środowiskowe. Wśród czynników wpływających na rozwój łuszczycy warto wymienić:

• niewłaściwe nawyki żywieniowe, zwłaszcza sięganie po alkohol i palenie tytoniu, 
• przebycie choroby wirusowej lub bakteryjnej o ostrym przebiegu, 
• stosowanie niektórych leków, 
• urazy mechaniczne, 
• zaburzenia metaboliczne, 
• nietolerancję glutenu,
• stres. 

Łuszczyca a stres 

Badania naukowe wykazują zależności między rozwojem i nasileniem objawów łuszczycy a stresem. W tym ujęciu stres można zdefiniować jako przeciążenie organizmu wymagające uruchomienia nowych mechanizmów przystosowawczych. W przypadku osób z genetycznymi predyspozycjami do łuszczycy nasilony i przewlekły stres może spowodować wystąpienie objawów łuszczycy po raz pierwszy. 

Warto wspomnieć o tym, że stres można podzielić na trzy kategorie: stres środowiskowy, stres fizjologiczny oraz stres psychologiczny. Do stresogennych czynników środowiskowych nasilających objawy łuszczycy należy m.in.: stosowanie źle zbilansowanej diety, palenie papierosów, sięganie po używki, przebywanie na zanieczyszczonych terenach. Stresory fizjologiczne to choroby i urazy – zmiany łuszczycowe pojawiają się po przebytych infekcjach oraz po mechanicznym uszkodzeniu naskórka. Natomiast czynniki stresogenne psychologiczne to wszelkiego rodzaju konflikty w relacjach społecznych, problemy zawodowe czy depresja. 

Uwaga: Również sam przebieg łuszczycy może wiązać się z nadmiarem stresu, który dodatkowo oddziałuje na nasilenie objawów i na zakłócenia funkcji skóry. 

Sprawdź: Leczenie stresu – jak wygląda terapia?

Łuszczyca a depresja 

Współcześnie przez badaczy został dostrzeżony dwukierunkowy związek między łuszczycą a depresją. Na czym polega ta dwukierunkowość? Depresja może mieć charakter pierwotny lub wtórny w stosunku do łuszczycy, a oba schorzenia mogą wzajemnie oddziaływać na swój przebieg. Depresja może zaostrzać zmiany łuszczycowe i indukować nawroty choroby, a z kolei łuszczyca negatywnie wpływa na jakość życia chorego, przez co może prowadzić do rozwoju depresji. 

Przyczyny łuszczycy u dzieci

Łuszczyca może również występować u dzieci – zmiany najczęściej rozwijają się około 10. roku życia. Wówczas za jej przyczyny uważa się:

• infekcje górnych dróg oddechowych, które związane są z zakażeniem paciorkowcem grupy A, β-hemolizującą B i D, opryszczką, ospą wietrzną, półpaścem,
• grzyby drożdżopodobne,
• drożdżaki z grupy Malassezia,
• bakterie z rodzajów Pseudomonas, Klebsiella oraz Bacillus cereus,
• wirus HIV,
• próchnicę zębów.

Natomiast łuszczyca u niemowląt ma podłoże autoimmunologiczne. 

Łuszczyca u dzieci najczęściej przybiera łagodny przebieg. Na skórze (w okolicy łokci, kolan, stóp, dłoni, pośladków) lub na owłosionej skórze głowy występują grudki, które pokryte są nawarstwiającą się łuską. Z kolei u niemowląt zmiany występują w okolicy pieluszkowej. 

Jak rozpoznać łuszczycę? 

W większości przypadków rozpoznanie łuszczycy opiera się na ocenie morfologii zmian skórnych dokonywanej przez lekarza specjalistę – dermatologa. Szczególną uwagę zwraca się na umiejscowienie wykwitów. W przypadku wątpliwości wskazana jest biopsja skóry ze zmiany chorobowej oraz histopatologiczna weryfikacja rozpoznania.

W przypadku podejrzenia łuszczycy stawowej wskazana jest konsultacja reumatologiczna. W badaniach przesiewowych zmian stawowych wykorzystuje się ogólnodostępne narzędzia, np. PEST, PASE, ToPAS. Konieczne może być również wykonanie podstawowych badań laboratoryjnych oraz badań obrazowych, takich jak rentgenogram kości i ultrasonografia zajętych stawów. 

Jak leczyć łuszczycę? 

Łuszczyca nie jest chorobą zakaźną i nie zagraża naszemu życiu. Niemniej, w znaczny sposób wpływa na pogorszenie funkcjonowania osoby chorej w społeczeństwie. Dlatego też łuszczyca może prowadzić do zaburzeń emocjonalnych oraz do rozwoju depresji. 

W leczeniu łuszczycy wykorzystywane są przede wszystkim leki syntetyczne. Ważną rolę odgrywają również substancje pochodzenia naturalnego, takie jak oleje roślinne, wyciągi roślinne i olejki eteryczne. Przed doborem leczenia należy jednak przede wszystkim uwzględnić stopień nasilenia oraz rozległości zmian skórnych, a także choroby współistniejące i przeciwwskazania. 

Łuszczyca jest nadal chorobą nieuleczalną, natomiast leczenie miejscowe lub ogólne może poprawić jakość życia osoby chorej. 

Uwaga: Dodatkowo należy zadbać o odpowiednią pielęgnację, dietę i unikanie czynników prowokujących. 

Sprawdź: Maść tranowa – właściwości, zastosowanie, przeciwwskazania

Terapia miejscowa 

Pierwszy etap leczenia miejscowego skupia się przede wszystkim na usunięciu łusek łuszczycowych, a następnie na wyhamowaniu nadmiernego dzielenia komórek naskórka. 

Podstawowe leczenie w większości przypadków stanowi terapia miejscowa, w której wykorzystuje się: 

• preparaty keratolityczne (kwas salicylowy, mocznik) – mają na celu zmniejszać liczbę łusek i zmiękczać zmiany skórne,
• dziegcie – to pochodne suchej destylacji drewna, które występują w postaci pasty lub maści, 
• glikokortykosteroidy – to grupa leków charakteryzujące się właściwościami przeciwzapalnymi, przeciwproliferacyjnymi oraz immunomodulującymi, 
• analogi witaminy D3 (kalcypotriol oraz takalcytol) – stanowią alternatywne rozwiązanie dla glikokortykosteroidów.

Fototerapia i fotochemioterapia

Fototerapia polega na ekspozycji ciała pacjenta na światło ultrafioletowe (UV), które wytwarzane jest za pomocą specjalnych lamp. Najczęściej stosuje się tzw. naświetlanie pełnym spektrum UVB 290-320 nm lub wąskim pasmem 311 nm. Z kolei naświetlania UVA połączone są z doustnym lub zewnętrznym stosowaniem tzw. psoralenów. 

Fotechemioterapia wykorzystuje promieniowanie UVA oraz preparaty medyczne o działaniu światłouwrażliwiającym. Ta metoda wykorzystywana jest jedynie w terapii pacjentów, u których dotychczasowe leczenie nie przyniosło oczekiwanych efektów, a zmiany chorobowe obejmują znaczną powierzchnię ciała. 

Zobacz: Krem z filtrem a promieniowanie UVA i UVB. Czym jest SPF?

Leczenie ogólne 

Leczenie ogólne wprowadzane jest w ciężkich przypadkach oraz w przypadkach opornych na leczenie miejscowe. Wówczas choremu podawane są preparaty retinoidu, metotreksatu, cyklosporyny A.

• Przed włączeniem metotreksatu należy wykonać: podstawowe badania laboratoryjne, morfologię krwi (z rozmazem), badanie czynności nerek, badanie wątroby, RTG klatki piersiowej.
• Cyklosporyna jest lekiem o bardzo silnym działaniu i charakteryzuje się wysoką toksycznością, dlatego też może być stosowana wyłącznie w przypadkach łuszczycy opornej na inne metody leczenia. 
• Natomiast retinoidy mogą wywoływać takie skutki uboczne jak: wysuszenie błon śluzowych, ust, nosa, oczu, przesuszenie włosów. 

W leczeniu stosuje się także leki biologiczne: infliksymab, etanercept, adalimumab, ustekinumab, alefacept. Są to białka, które wykazują działanie farmakologiczne i pozyskiwane są z żywych komórek lub przy zastosowaniu metod rekombinacji genetycznej DNA. Leki z tej grupy podawane są w postaci iniekcji podskórnej lub dożylnej. 

Surowce naturalne 

W leczeniu łuszczycy wykorzystywane są również surowce pochodzenia naturalnego, które przede wszystkim łagodzą objawy występujące przy zmianach chorobowych skóry. Wśród substancji naturalnych można wymienić:

• oleje roślinne, 
• ziele dziurawca zwyczajnego, 
• aloes,
• olejki eteryczne.

Niektóre oleje roślinne, czyli tłuszcze pochodzenia roślinnego, są stosowane w dermatologii ze względu na to, że zawierają niezbędnie nienasycone kwasy tłuszczowe (NNKT), czyli: kwas oleinowy, kwas linolowy, kwas α-linolenowy, kwas γ-linolenowy oraz kwas arachidonowy. Wymienione wyżej kwasy biorą udział w produkcji sebum naskórka i pozytywnie wpływają na gospodarkę lipidową. Są składnikiem emolientów stosowanych zewnętrznie. 

Wśród cennych olejów roślinnych wymienia się: 

• olej z nasion ogórecznika lekarskiego, 
• olej konopny, 
• olej z wiesiołka, 
• olej z czarnej porzeczki, 
• olej z czarnuszki. 

Ziele dziurawca zwyczajnego charakteryzuje się zawartością flawonoidów, olejków eterycznych i garbników. Wykazuje przede wszystkim działanie łagodzące, przeciwzapalne oraz przeciwbakteryjne. W leczeniu łuszczycy można zastosować wyciągi wodne z surowca oraz maści z wyciągiem roślinnym. 

Miąższ aloesowy stanowi składnik wielu preparatów kosmetycznych oraz leczniczych, ponieważ wykazuje właściwości przeciwzapalne, antyseptyczne i zawiera cenne witaminy, kwasy organiczne, enzymy i minerały. Stosowanie aloesu jest korzystne w leczeniu łagodnej i średnio nasilonej łuszczycy. 

W terapii łuszczycy wykorzystywane są również olejki eteryczne, takie jak: olejek z krwawnikowy, olejek lawendowy, olejek rumiankowy, olejek geraniowy, olejek różany, olejek kanuka. Wymienione olejki eteryczne o działaniu przeciwzapalnym stosowane są do masażu skóry. Występują w skoncentrowanej formie, dlatego przed aplikacją na skórę należy je rozpuścić w oleju bazowym, czyli w dowolnym oleju roślinnym. Olejki można również wykorzystać do ciepłej kąpieli w celu złagodzenia świądu skóry. Dodatkowo mogą one pozytywnie wpłynąć na stan psychiczny chorych na łuszczycę. 

Łuszczyca a psychoterapia

W leczeniu łuszczycy ważne jest, aby nie ograniczać się wyłącznie do stosowania farmakoterapii. Psychologowie zwracają uwagę przede wszystkim na występujące problemy psychologiczne wśród wielu chorujących na łuszczycę – zmagają się oni przede wszystkim z odrzuceniem przez społeczeństwo – a także na zależność pomiędzy czynnikami stresogennymi a nasileniem objawów. Dlatego też psychoterapia uważana jest za dodatkową formę wspomagającą leczenie. 

Wśród chorych na łuszczycę stosuje się różne techniki psychoterapeutyczne: psychoterapię indywidualną, psychoterapię grupową, metody relaksacyjne, trening autogenny, wizualizację. 

Dieta w łuszczycy 

Dietetycy przede wszystkim zalecają stosowanie diety śródziemnomorskiej. Oparta jest ona na naturalnych produktach, a także dostarcza antyoksydantów, witaminy D3 i cechuje się prawidłowym stosunkiem kwasów tłuszczowych z grupy omega-3 do kwasów tłuszczowych z grupy omega-6. Jadłospis powinien zostać tak ułożony, aby zapobiegać niedoborom składników odżywczych i zmniejszać ryzyko wystąpienia chorób metabolicznych oraz osteoporozy. Niedobory pokarmowe i nieprawidłowo zbilansowana dieta mogą pogłębiać skutki uboczne łuszczycy, ale również zmniejszać skuteczność podjętego leczenia. 

Do nasilenia objawów łuszczycy mogą m.in. prowadzić niekorzystne nawyki żywieniowe, takie jak: unikanie spożywania ryb, niedobory produktów mlecznych i produktów zbożowych z pełnego przemiału, unikanie nasion roślin strączkowych, sięganie po używki, słodycze, fast-foody, źródła tłuszczów trans, regularne spożywanie mięsa wieprzowego. 

Do jadłospisu diety na łuszczycę warto włączyć ryby morskie będące źródłem kwasów tłuszczowych z grupy omega-3. Wykazują one działanie przeciwzapalne i regulują ekspresję genów, dzięki czemu wpływają na poprawę stanu skóry. Również suplementacja witaminy D3 i witaminy E może przynieść korzyści dla osób zmagających się z łuszczycą. 

Warto wspomnieć również o tym, że redukcja tkanki tłuszczowej, zwłaszcza wśród osób borykających się również z otyłością, związana jest z obniżeniem stężeń markerów zapalnych, a tym samym przekłada się na złagodzenie ogólnych objawów łuszczycy. 

Pielęgnacja skóry w łuszczycy

W łuszczycy szczególnie ważna jest również pielęgnacja skóry, która nie tylko wspomaga wdrożone leczenie, ale również może opóźnić nawroty objawów w okresie remisji. 

Do codziennej pielęgnacji warto wybierać specjalistyczne preparaty o działaniu łagodzącym, antybakteryjnym oraz przeciwgrzybiczym. W okresach zaostrzenia choroby można stosować również kosmetyki przeciwświądowe. 

Zmiany łuszczycowe w obrębie twarzy przemywa się łagodnymi płynami micelarnymi lub roztworem soli fizjologicznej. Nie należy również zapominać o nawilżaniu oraz natłuszczaniu skóry specjalistycznym kremem. Nie zaleca się natomiast stosowania peelingów – do złuszczaniu skóry lekarz przypisuje zazwyczaj specjalistyczne maści. Skórę należy dodatkowo chronić, stosując krem z filtrem UV. 

Uwaga: Lepiej decydować się na krótkie prysznice, niż na długotrwałe kąpiele, ponieważ woda wysusza naskórek. Po umyciu należy szybko natłuścić skórę. 

 

 

 

 

Bibliografia 

A. Nowak, M. Popko, A. Klimowicz, Preparaty pochodzenia roślinnego w pielęgnacji skóry u chorych z łuszczycą, Postępy Fitoterapii 17 (4), 2016 (dostęp online) http://www.postepyfitoterapii.pl/wp-content/uploads/2017/03/pf_2016_332-337.pdf

A. Pietrzak, K. Jankowski, I. Lechowska-Mazur, D. Krasowska, Łuszczyca jako przewlekła choroba skóry w kontekście psychologicznym, Nowa Medycyna 2006 

A. Owczarczyk-Saczonek, W. Placek, Łuszczyca jako choroba autoimmunologiczna, Przegląd Dermatologiczny, vol 101, 4, 2014 (dostęp online) https://www.termedia.pl/Luszczyca-jako-choroba-autoimmunologiczna,56,23492,1,0.html

M. Basińska, L. Szymańska, Związek nastroju z cechami choroby u osób z łuszczycą, Przegląd Dermatologiczny, vol 100, 3, 2013 (dostęp online) https://www.termedia.pl/Zwiazek-nastroju-z-cechami-choroby-u-osob-z-luszczyca,56,21135,1,0.html

A. Wojas-Pelc, L. Rajzer, M. Rajzer, Łuszczyca a choroby sercowo-naczyniowe, Przegląd Lekarski, 2002 (dostęp online) https://ruj.uj.edu.pl/xmlui/bitstream/handle/item/272641/wojas-pelc_rajzer_rajzer_luszczyca_a_choroby_sercowo-naczyniowe_2002.pdf?sequence=1&isAllowed=y

M. Cyran, Łuszczyca skóry – współczesne możliwości terapii, Kosmetologia Estetyczna vol 2, 4, 2013 (dostęp online) http://aestheticcosmetology.com/wp-content/uploads/2019/04/ke2013.4-2.pdf

K. Gołąbek, B. Regulska-Ilow, Wspomaganie dietetyczne leczenia farmakologicznego pacjentów z łuszczycą, Hygeia Public Health 52 (4), 2017 (dostęp online) http://www.h-ph.pl/pdf/hyg-2017/hyg-2017-4-335.pdf

M. Wacewicz, K. Socha, S. K. Naliwajko, M. Niczyporuk. P. Aleksiejczulk, J. Ostrowska, M. H. Borawska,Wartość energetyczna i podstawowe składniki odżywcze w dietach pacjentów z łuszczycą, Bromatologia i Chemia Toksykologiczna, 2015 

A. Neneman, Z. Adamski, Aspekty kliniczne i epidemiologiczne zaburzeń ogólnoustrojowych u chorych na łuszczycę, Forum Medycyny Rodzinnej, 2009

M. Stawczyk. A. Szczerkowska-Dobosz, O. Komorowska, M. Dobosz, A. Maciejewska-Radomska, Znaczenie diety w łuszczycy — przewlekłej układowej chorobie zapalnej, Forum Zaburzeń Metabolicznych, 2011 (dostęp online) https://journals.viamedica.pl/forum_zaburzen_metabolicznych/article/view/28690/23459