Osobowość narcystyczna – zaburzenie osobowości
Osobowość narcystyczna jest jednym ze współczesnych zaburzeń osobowości. Polegają one na trwałym zahamowaniu rozwoju osobowości i najczęściej kształtują się w okresie późnego dzieciństwa lub w okresie młodzieńczym.
Zaburzenia powiązane są z nieprawidłowym funkcjonowaniem jednostki w społeczeństwie, a także z dysfunkcjami interpersonalnymi oraz z zakłóceniami w odbieraniu własnej osoby. Mogą doprowadzić do depresji, zaburzeń lękowych, dyskomfortu społecznego.
Dokładne przyczyny występowania zaburzeń osobowości nie są znane. Badania najczęściej wskazują na silne oddziaływanie czynników o podłożu genetycznym, biologicznym oraz psychologicznym.
Osobowość narcystyczna – charakterystyka
Osobowość narcystyczna dotyczy obecnie mniej niż 1% populacji, jednak badania wskazują na wzrost częstotliwości jej występowania. Nazwa zaburzenia została zaczerpnięta z mitu o narcyzie, a pierwsza praca psychoanalityczna w całości poświęcona narcyzmowi została napisana w XX wieku.
Osobowość narcystyczna według Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób ICD-10 nie jest rozpoznawana według precyzyjnych kryteriów, a warunkiem jej zdiagnozowania jest spełnienie ogólnych objawów zaburzenia osobowości.
Człowiek z osobowością narcystyczną ma wysokie poczucie własnej wartości, czuje się wyjątkowy i uważa się za lepszego od innych ludzi. Potrafi kontrolować swoje emocje, jest oziębły, pozbawiony empatii, często lekceważy potrzeby innych.
Człowiek z narcystycznym zaburzeniem osobowości jest zaabsorbowanym sobą egocentrykiem, który zachwyca się zarówno swoim wyglądem, jak i osiągnięciami, czy statusem społecznym. Ma wysokie poczucie własnej wartości, czuje się wyjątkowy i uważa się za lepszego od innych ludzi.
Nieustannie wymaga potwierdzenia własnej wartości. Chce być szanowany, kochany, jednak rzadko towarzyszy mu uczucie prawdziwej satysfakcji. Narcyz potrafi kontrolować swoje emocje, jest oziębły, pozbawiony empatii, często lekceważy potrzeby innych.
Osoba z narcystycznym zaburzeniem osobowości bliskie osoby traktuje instrumentalnie – manipuluje nimi, aby spełniać swoje wewnętrzne oczekiwania. Jest wrażliwa na krytykę oraz porażki, co może się objawiać zachowaniami autodestrukcyjnymi lub myślami samobójczymi.
Osobowości narcystycznej towarzyszy poczucie, że wszystko jej się należy i powinna znajdować się na uprzywilejowanej pozycji społecznej. Bliskie osoby traktuje instrumentalnie – manipuluje nimi, aby spełniać swoje wewnętrzne oczekiwania. Jest wrażliwa na krytykę oraz porażki – może się to objawiać zachowaniami autodestrukcyjnymi lub myślami samobójczymi. W niektórych przypadkach fantazjowanie o swoich osiągnięciach zastępuje działanie rzeczywiste.
Przeczytaj także: Narcystyczna furia – czym jest? Wyjaśniamy
Osobowość narcystyczna – objawy
Do objawów osobowości narcystycznej należą:
- zawyżona, arogancka samoocena jawna lub niska samoocena utajona,
- poczucie ważności,
- fantazje na temat własnej urody, inteligencji, wyidealizowanej miłości,
- poczucie, że tylko inni wyjątkowi i wysoko postawieni ludzie są w stanie dać zrozumienie,
- brak tolerancji dla większości uczuć,
- przeżywanie narcystycznej dumy, wściekłości, wstydu, zawiści,
- domaganie się ciągłego podziwu,
- brak satysfakcji z osiąganych sukcesów,
- brak bliskich przyjaciół,
- przekonanie, że jeśli nie będzie się doskonały, to jest się niczym,
- na co dzień narcyz ma łagodną naturę, w złość wpada w obliczu porażki lub krytyki,
- zachowania roszczeniowe, aroganckie, wyniosłe,
- zazdrość wobec innych i poczucie, że całe społeczeństwo zazdrości narcyzowi,
- towarzyszące poczucie pustki,
- pogardzanie innymi ludźmi,
- przypisywanie odpowiedzialności za porażkę otoczeniu, a nie sobie samemu.
Kryteria diagnostyczne według ICD-10:
- zachowania są nieelastyczne i nieprzystosowawcze,
- występują utrwalone wzorce przeżywania, które odbiegają od zakresu kulturowego i akceptowalności, czyli od tzw. normy,
- zaburzenie musi przejawiać się przynajmniej w dwóch obszarach oraz dotyczyć procesów poznawczych, uczuciowości, nagradzania potrzeb lub/i sposobu odnoszenia się do innych ludzi i postępowania w sytuacjach międzyludzkich,
- chory wywiera niepożądany wpływ na społeczeństwo lub doznaje indywidualnego cierpienia,
- problematyczne zachowania wykazują długi czas trwania, rozpoczynają się zazwyczaj w okresie późnego dzieciństwa i trwają w wieku dojrzałym.
Osobowość narcystyczna – przyczyny
Przyczyny narcystycznego zaburzenia osobowości sprowadzają się do czynników psychologicznych oraz społeczno-kulturowych.
Czynniki psychologiczne to:
- pozostanie na dziecięcym etapie rozwoju osobowości,
- pasywna adaptacja do środowiska,
- chęć poprawy jakości życia przy równoczesnym poszukiwaniu wzmocnień w samym sobie,
- rodzice odrzucający dziecko a równocześnie wyrażający uwielbienie dla jego wybranych cech,
- rodzice żądający perfekcji – wzbudza to poczucie bycia kochanym pod warunkiem stania się człowiekiem doskonałym,
- uwielbianie i rozpieszczanie dziecka przez rodziców,
- uczenie dziecka postawy, że jest lepsze niż inni – następnie dziecko wymaga uwielbienia od innych ludzi,
- rodzice wzbudzający w dziecku poczucie, że jest kochane za dane cechy lub zalety, a nie za to, jakie jest naprawdę.
Do czynników społeczno-kulturowych należą:
- upadek wartości w rodzinie,
- oparcie życia publicznego na konsumpcjonizmie oraz doprowadzenie do tzw. pustki moralnej,
- kultura indywidualistyczna.
Narcystyczne zaburzenie osobowości a inne zaburzenia
Osobowość narcystyczna występuje z: antyspołecznymi zaburzeniami osobowości, osobowością z pogranicza, zaburzeniami afektywnymi dwubiegunowymi. Czasami jest również powiązana z depresją i dystymią (rodzaj przewlekłej depresji o podłożu nerwicowym). Wśród dzieci pojawiają się także zaburzenia zachowania, jadłowstręt oraz zaburzenia lękowe.
Osobowość narcystyczna a PTSD (zespół stresu pourazowego) – narcystyczne zaburzenie osobowości może pogłębiać zaburzenia związane z PTSD.
Osobowość narcystyczna a zaburzenia urojeniowe – osobowości narcystycznej mogą towarzyszyć utrata kontaktu z rzeczywistością oraz przypisywanie porażek działaniom sił wyższych.
Osobowość narcystyczna a depresja – depresja nie pojawia się u każdej osoby z narcystycznym zaburzeniem osobowości, ale jest możliwa zwłaszcza w sytuacji odniesienia publicznej porażki.
Osobowość narcystyczna a osobowość dyssocjalna – narcyz wykorzystuje innych w mniej świadomy sposób, oczekuje uwielbienia, ale nie chce odstraszać od siebie społeczeństwa.
Osobowość narcystyczna a osobowość histrioniczna – narcyz nie chce angażować się w relacje z innymi, ponieważ boi się zależności. Osobowość histrioniczna dąży do bliskich relacji. W przypadku osobowości narcystycznej chęć bycia w centrum uwagi wynika z potrzeby ukrycia przed społeczeństwem poczucia niższości. W przypadku osobowości histrionicznej wynika to z poczucia bezsensu, beznadziejności.
Osobowość narcystyczna a osobowość sadystyczna – osobowość sadystyczna dąży do tego, żeby drugi człowiek cierpiał, natomiast narcyz wykorzystuje innych w sposób instrumentalny, bierny, gdyż chce być uwielbiany.
Osobowość narcystyczna a osobowość paranoiczna – osobą paranoiczną może stać się osoba narcystyczna, której poczucie własnej wartości wielokrotnie legło w gruzach.
Osobowość narcystyczna – leczenie zaburzeń osobowości
Leczenie osobowości narcystycznej powinno opierać się na psychoterapii. Terapeuta nie może okazywać pacjentowi zbyt dużej dawki wsparcia, sympatii, empatii, ponieważ istnieje ryzyko, że pacjent uzna go za kolejnego wielbiciela.
Głównymi celami procesu terapeutycznego powinny być: osłabienie przekonania o szczególnych uprawnieniach pacjenta i urealnienie jego obrazu samego siebie, nauczenie radzenia sobie z krytyką, wzbudzenie empatii.
Osoba z narcystycznym zaburzeniem osobowości może kwestionować kompetencje terapeuty oraz uczestniczyć w terapii z przeświadczeniem, że i tak nikt go nie zrozumie. Może też całkowicie stracić motywacje do zmiany.
Głównymi celami procesu terapeutycznego powinny być: osłabienie przekonania o szczególnych uprawnieniach pacjenta i urealnienie jego obrazu samego siebie, nauczenie radzenia sobie z krytyką, wzbudzenie empatii.
W leczeniu osobowości narcystycznej najczęściej wykorzystywana jest terapia psychodynamiczna lub terapia poznawczo-behawioralna.
Podczas stawiania diagnozy osobowości narcystycznej, należy wykluczyć występowanie innych rodzajów zaburzeń osobowości oraz zmiany zachowania, które mogą być powiązane z nadużywaniem substancji psychoaktywnych. W psychoterapii najczęściej wykorzystywana jest terapia psychodynamiczna lub terapia poznawczo-behawioralna. Efekty może również przynieść terapia rodzinna oraz terapia grupowa.
Terapia psychodynamiczna – dąży do zmiany schematów myślowych i redukcji wewnętrznych zahamowań. Skupia się na identyfikacji reakcji oraz zachowań osoby z zaburzeniem osobowości.
Psychoterapia poznawczo-behawioralna – terapeuta stara się odnaleźć bodziec, który powoduje błędną interpretację rzeczywistości. Skupia się na powiązaniach pomiędzy emocjami, myślami, działaniem, zmierza do zmiany w zachowaniu pacjenta.
Bibliografia
L. Cierpiałkowska, E. Soroko, Zaburzenia osobowości, Poznań, 2017
A. Jakubik, Zaburzenia osobowości, Warszawa 2003
R. Davis, T. Millon, Zaburzenia osobowości we współczesnym świecie, 2005
A. Wenta, N. Łątkowska, Osobowość narcystyczna i psychopatyczna jako przejawy psychopatologii społecznej, Miscellanea Anthropologica et Sociologica 18(1), 2017 (dostęp online) https://www.researchgate.net/profile/Anna-Wenta/publication/319154758_Osobowosc_narcystyczna_i_psychopatyczna_jako_przejawy_psychopatologii_spolecznej/links/599580ab4585153b506fe48a/Osobowosc-narcystyczna-i-psychopatyczna-jako-przejawy-psychopatologii-spolecznej.pdf
P. Szczukiewicz, Narcyzm w diagnozie i terapii psychologicznej, Pedagogika. Badania, dyskusje, otwarcia. Zeszyt 7. Pomoc psychologiczno-pedagogiczna (dostęp online) https://www.researchgate.net/profile/Piotr-Szczukiewicz/publication/322696984_Narcyzm_w_diagnozie_i_terapii_psychologicznej/links/5a69ab754585154d15444680/Narcyzm-w-diagnozie-i-terapii-psychologicznej.pdf
E. B. Czerwińska-Jakimiuk, Narcystyczne zaburzenie osobowości – perspektywa psychologiczna i etyczna, Edukacja Etyczna T. 18, 2021 (dostęp online) https://edukacjaetyczna.pl/wp-content/uploads/2021/12/16.pdf
M. Starzomska, Środowisko rodzinne osób z jadłowstrętem psychicznym i z narcystycznym zaburzeniem osobowości, Warszawa 2015 (dostęp online) https://www.stowarzyszeniefidesetratio.pl/Presentations0/2015-1Starzomska.pdf
