Tarczyca i hormony tarczycy
Tarczyca, czyli gruczoł tarczowy, zlokalizowany jest przed tchawicą – w dolnym odcinku szyi. Gruczoł odpowiada za wytwarzanie hormonów tarczycy, które odgrywają ważną rolę w prawidłowej pracy tkanek i narządów organizmu. Natomiast funkcjonowanie tarczycy nadzorują narządy układu hormonalnego, podwzgórze oraz przysadka mózgowa, które za pośrednictwem hormonów TSH (tyreotropina) i TRH (tyreoliberyna) hamują lub pobudzają aktywność gruczołu tarczowego.
Warto wspomnieć o tym, że tarczyca produkuje tak zwane hormony tarczycy, czyli głównie T3 (trijodotyronina – najbardziej aktywny hormon tarczycy) i T4 (tyroksyna – najliczniejszy hormon tarczycy). W czasie procesu określanego jako konwersja dochodzi do przekształcenia T4 do T3 oraz do uwolnienia hormonów do krwi. Wówczas trafiają one do tkanek naszego organizmu i odpowiadają za metabolizm narządów. Wśród ich funkcji wymienia się m.in.:
- pobudzanie wzrostu i aktywności komórek,
- pomoc we wchłanianiu i przekształcaniu dostarczanych składników odżywczych,
- spalanie źródeł energii wewnątrz komórek,
- regulowanie częstości akcji serca,
- wpływanie na pracę jelit i na czynności układu rozrodczego,
- uczestniczenie w funkcjach filtracyjnych nerek,
- przekazywanie impulsów w obrębie układu nerwowego.
Zobacz: 15 oznak chorej tarczycy – objawy niedoczynności oraz nadczynności tarczycy
Czym jest niedoczynność tarczycy?
Niedoczynność tarczycy (hipotyreoza) to zespół objawów klinicznych, które wywołane są na skutek niedoboru lub braku hormonów tarczycy, czyli tyroksyny (T4) lub trijodotyroniny (T3). Niedoczynność tarczycy prowadzi do ogólnego spowolnienia procesów metabolicznych.
Niedoczynność tarczycy powiązana jest z niedoborem hormonów tarczycy T3 oraz T4.
Statystyki wskazują, że częstotliwość występowania niedoczynność tarczycy jest pięciokrotnie wyższa u kobiet niż u mężczyzn. Dodatkowo przyjmuje się, że to schorzenie występuje u ok. 5% ogólnej populacji po 60. roku życia. Z roku na rok obserwuje się również wzrost częstotliwości zachorowań na niedoczynność tarczycy, co wynika przede wszystkim z rosnącej świadomości pacjentów o kluczowej roli hormonów tarczycy w zachowaniu zdrowia.
Niedoczynność tarczycy a inne zaburzenia
U chorych z niedoczynnością tarczycy często stwierdza się dodatkowe zaburzenia w funkcjonowaniu niektórych układów organizmu. Wynika to z tego, że hormony tarczycy (T4 i T3) wykazują wielokierunkowe działanie.
Niedoczynność tarczycy m.in. należy do grona endokrynologicznych przyczyn otyłości – co ważne, zarówno u dorosłych, jak i u dzieci. Powiązana jest również z:
- nadciśnieniem tętniczym,
- zaburzeniami pracy jelit,
- suchością i rogowaceniem skóry,
- zaburzeniami miesiączkowania,
- alergiami,
- astmą,
- schorzeniami stawów.
Niedoczynność tarczycy należy również do czynników ryzyka rozwoju insulinooporności, czyli obniżonej wrażliwości tkanek organizmu na insulinę. Przy niedoczynności tarczycy dochodzi do spowolnienia absorpcji glukozy w obrębie jelita oraz do zmniejszenia spoczynkowego wydzielania insuliny.
Podział i przyczyny niedoczynności tarczycy
Niedoczynność tarczycy można podzielić na: pierwotną, wtórną, nabytą, wrodzoną oraz na obwodową oporność na hormony tarczycy.
Pierwotna i wtórna niedoczynność tarczycy
Pierwotna niedoczynność tarczycy przede wszystkim powiązana jest ze zmianami w obrębie gruczołu tarczycowego, natomiast niedoczynność wtórna wynika z tak zwanej niedoczynności drugorzędowej – z chorób przysadki – lub z niedoczynności trzeciorzędowej – chorób podwzgórza.
Pierwotną niedoczynność tarczycy potwierdza niskie stężenie całkowitej i wolnej tyroksyny w surowicy (T4) przy stężeniu trijodotyroniny (T3) poniżej lub w granicach normy, a także przy podwyższonym stężeniu TSH.
Przy niedoczynności wtórnej najczęściej nie stwierdza się podwyższonego stężenia TSH, występuje obniżone stężenie HT (hormonów tarczycy) w surowicy.
Nabyta i wrodzona niedoczynność tarczycy
Wśród przyczyn nabytej niedoczynności tarczycy wymienia się przede wszystkim chorobę Hashimoto oraz tak zwaną niedoczynność jatrogenną, która związana jest ze stosowaniem niektórych leków (amiodaron, preparaty zawierające lit, tyreostatyki), z terapią radiojodem oraz z przejściem radioterapii w okolicach szyi.
Zwłaszcza niewłaściwa podaż jodu może skutkować zaburzeniami w pracy gruczołu tarczycy. Niedobór tego pierwiastka powiązany jest z niedoczynnością tarczycy, z kolei jego nadmiar może prowadzić do tak zwanego efektu Wolffa-Chainkoffa, który prowadzi do zahamowania syntezy hormonów tarczycy.
Wśród rzadszych przyczyn występowania niedoczynności tarczycy wymienia się: fazę zejściową zapalenia tarczycy występującą w chorobie Gravesa-Basedowa, późną fazę zapalenia podostrego, chorobę Riedla.
Na rozwój niedoczynności tarczycy wpływa również dieta. Substancje hamujące syntezę hormonów tarczycy i wpływające na powstawanie wola zawarte są w: warzywach kapustnych, roślinach strączkowych, orzechach ziemnych.
Warto wiedzieć, że na rozwój niedoczynności tarczycy wpływa także dieta. W naszym jadłospisie występują goitrogeny – substancje hamujące syntezę hormonów tarczycy oraz determinujące powstawanie wola. Zawarte są one w: warzywach kapustnych (m.in. kapusta, kalafior, brokuły, kalarepa, brukiew, rzepa), roślinach strączkowych (groch, bób, fasola, soczewica, soja), orzechach ziemnych.
W przypadku niedoczynności wrodzonej pierwsze objawy pojawiają się zaraz po urodzeniu lub już w czasie życia płodowego. Najczęściej występuje pierwotna wrodzona niedoczynność tarczycy, która jest skutkiem zaburzeń rozwojowych tarczycy. Zdecydowanie rzadziej diagnozuje się wtórną wrodzoną niedoczynność, która jest wynikiem wrodzonych nieprawidłowości w obrębie podwzgórzowo-przysadkowym lub izolowanego niedoboru TSH.
Zapoznaj się: Niedoczynność tarczycy u dzieci – objawy, przyczyny, leczenie
Niedoczynność tarczycy subkliniczna i kliniczna
Warto wiedzieć, że niedoczynność tarczycy może przebiegać subklinicznie – diagnozowana jest na podstawie wyników z badań dodatkowych i charakteryzuje ją brak objawów klinicznych – lub jawnie klinicznie – występują charakterystyczne objawy o różnym stopniu ciężkości.
W przypadku niedoczynności subklinicznej w oznaczeniach laboratoryjnych stwierdza się: zwiększone stężenie TSH (tyreotropiny) w surowicy krwi, prawidłowe stężenie całkowitych i wolnych HT (hormonów tarczycy), zwiększoną reakcję tyreotropową w teście z TRH. Na podstawie wyników TSH uznaje się, że:
- u osób z TSH poniżej 6 μU/mL ryzyko wystąpienia jawnej niedoczynności tarczycy w ciągu 10 lat jest bliskie zeru,
- u osób z TSH powyżej 6 μU/mL i poniżej 12 μU/mL ryzyko wystąpienia jawnej niedoczynności tarczycy w ciągu 10 lat wynosi około 40%,
- u osób z TSH powyżej 12 μU/mL ryzyko wystąpienia jawnej niedoczynności tarczycy w ciągu 10 lat wynosi ponad 70%.
W przypadku niewielkiej niedoczynności tarczycy występujące objawy mogą być niespecyficzne, dlatego też często mylone są z innymi, powszechnie występującymi schorzeniami. Natomiast przy ciężkiej postaci niedoczynności tarczycy obraz kliniczny jest łatwiejszy w interpretacji.
Jakie są objawy niedoczynności tarczycy?
Tak jak wspomnieliśmy wyżej, niedoczynność tarczycy to zespół objawów klinicznych, które mogą dotyczyć różnych narządów i układów w obrębie naszego organizmu. U chorych najczęściej występują takie objawy jak:
- ogólne osłabienie,
- nadmierna senność,
- problemy z pamięcią,
- obniżenie nastroju,
- zaburzenia lękowe,
- wzrost masy ciała,
- przesuszona oraz szorstka skóra,
- obrzęki powiek,
- obrzęki twarzy,
- bladość skóry,
- towarzyszące uczucie zimna,
- wypadanie włosów,
- zmiana struktury włosów – stają się szorstkie,
- zaparcia,
- niedokrwistość,
- bóle mięśniowo-stawowe,
- zachrypnięty głos,
- spadek libido lub obniżenie sprawności seksualnej,
- podwyższony poziom cholesterolu.
Zwłaszcza objawy takie jak nadmierna senność i obniżenie nastroju w wielu przypadkach wskazują na problemy ze strony naszej psychiki, np. na zaburzenia depresyjne. Dlatego też szczególnie ważne jest postawienie właściwej diagnozy.
Niedoczynność tarczycy może być związana z innymi objawami ze strony poszczególnych układów naszego organizmu:
- układ sercowo-naczyniowy: powiększenie serca w badaniach obrazowych, bóle wieńcowe, zmniejszony rzut serca, bradykardia (serce kurczy się wolniej niż 60 razy na minutę),
- układ oddechowy: zmniejszona częstość oddechów, niedotlenienie (hipoksja), nieprawidłowy poziom dwutlenku węgla we krwi (hiperkapnia),
- układ pokarmowy i układ wydalniczy: spowolnienie pracy jelit, występowanie zaparć, możliwa niedrożność jelit, upośledzenie wydalania wody z organizmu,
- układ rozrodczy: zaburzenia miesiączkowania, niepłodność, obfite krwawienia w czasie miesiączki,
- układ nerwowy: zaburzenia pamięci i koncentracji, obniżony nastrój, uczucie mrowienia w ciele.
Przeczytaj również: Zapalenie spojówek – rodzaje, przyczyny, objawy, leczenie
Jak rozpoznać niedoczynność tarczycy?
W przypadku zaobserwowania wymienionych wyżej objawów wskazujących na niedoczynność tarczycy należy zgłosić się do lekarza rodzinnego. Po badaniu lekarskim oraz wywiadzie środowiskowym specjalista powinien skierować nas na badania laboratoryjne. Na początku wykonywane jest wstępne badanie oceniające prawidłową lub zaburzoną pracę tarczycy – oznaczenie TSH we krwi. Jeżeli wynik będzie nieprawidłowy, czyli w przypadku niedoczynności tarczycy powyżej górnej granicy normy, to konieczny jest pomiar stężenia hormonu tyroksyny (T4). Specjalista może zlecić również oznaczenie stężeń przeciwciał przeciwtarczycowych w surowicy, zwłaszcza przeciwciał przeciwko tyreoperoksydazie (anty-TPO) i przeciwciał przeciwko tyreoglobulinie (anty-TG). Podwyższenie stężenia anty-TPO wskazuje na chorobę Hashimoto.
Uwaga: Okresowe badania TSH należy wykonywać również u osób, u których w rodzinie występują przypadki choroby Hashimoto, a także u kobiet planujących ciążę.
Przy rozpoznaniu niedoczynności tarczycy wykonuje się badania laboratoryjne sprawdzające stężenie: TSH, T4, anty-TPO, anty-TG.
Przy rozpoznaniu niedoczynności tarczycy ważne jest także wykonanie USG tarczycy, które pomaga lekarzowi w ustaleniu przyczyny wystąpienia niedoczynności. Co ważne, w chorobie Hashimoto stwierdza się zmniejszenie wielkości tarczycy oraz obniżenie echogeniczności.
Jak leczyć niedoczynność tarczycy?
Leczenie niedoczynności tarczycy, niezależnie od postaci i genezy, polega na uzupełnieniu niedoborów hormonów tarczycy. Opiera się przede wszystkim na podawaniu leków zawierających tak zwaną lewotyroksynę. Możliwe jest również włączenie preparatów zawierających liotyroniny (trijodotyroniny).
Leczenie lewotyroksyną
Lewotyroksyna to substytut naturalnej tyroksyny (T4). W postaci preparatów farmakologicznych wchłania się z przewodu pokarmowego, dlatego też zaleca się, aby przyjmować ją na czczo, co najmniej na 30 minut lub na godzinę przed planowaną porą spożywania posiłku. Dodatkowo wchłanianie lewotyroksyny może być zakłócone poprzez produkty spożywcze, takie jak: kawa, produkty sojowe, sok grejpfrutowy. Przyjmuje się, że lewotyroksyna maksymalne stężenie we krwi osiąga po mniej więcej sześciu godzinach od jej podania.
Warto wiedzieć, że po rozpoczęciu leczenia lewotyroksyną (lub po zwiększeniu jej dawkowania) zmiany w wyniku TSH następują w czasie od 6. do 12. tygodni.
Uwaga: Wielu lekarzy podkreśla, że zdiagnozowanie niedoczynności tarczycy wiąże się ze stosowaniem lewotyroksyny do końca życia.
Leczenie lewotyroksyną zazwyczaj rozpoczyna się od podania niskiej dawki (25 μg na dobę), którą zwiększa się stopniowo do uzyskania dawki optymalnej – TSH w surowicy powinno utrzymywać się w dolnych granicach.
Dawkę optymalną można obliczyć w przybliżeniu (1,7 μg tyroksyny na kilogram masy ciała), jednak podstawowym kryterium jej doboru pozostaje stężenie TSH w surowicy oraz indywidualny stan kliniczny osoby ze zdiagnozowaną niedoczynnością tarczycy.
U osób, u których została dobrana dawka optymalna, zaleca się kontrolę u lekarza endokrynologa 1-2 razy w roku.
Dobranie nieodpowiedniej dawki na początku leczenia może skutkować:
- bezsennością,
- drżeniem rąk,
- uczuciem gorąca,
- kołataniem serca,
- tachykardią (szybkim biciem serca).
Przeciwwskazania do leczenia lewotyroksyną
Leczenie niedoczynności tarczycy lewotyroksyną (zwłaszcza w pełnej dawce) nie jest wskazane w przypadku:
- ostrych zespołów wieńcowych,
- ostrego zapalenia mięśnia sercowego,
- nieleczonej niedoczynności kory nadnerczy,
- nieleczonej niedoczynności przysadki.
Szczególną ostrożność należy zachować u osób z: arytmią serca, chorobą wieńcową, niewydolnością krążenia.
Leczenie trijdotyroniną
Leczenie trijodotyroniną najczęściej stosowane jest wraz z lewotyroksyną. Jako jedyny preparat trijodotyronina podawana jest po leczeniu raka tarczycy (pęcherzykowego lub brodawkowatego) lub w przypadku nietolerancji lewotyroksyny.
Trijodotyronina wchłania się z przewodu pokarmowego, a jej działanie rozpoczyna się w czasie od 4 do 8 godzin po zażyciu preparatu. Przeciwwskazania oraz działania niepożądane są podobne jak w przypadku stosowania lewotyroksyny.
Leczenie kobiet w ciąży
W przypadku kobiet w ciąży główną przyczyną rozwoju niedoczynności tarczycy jest autoimmunologiczne zapalenie tarczycy (choroba Hashimoto). Ponieważ w czasie ciąży dochodzi do zwiększonego zapotrzebowania na hormony tarczycy, to zaostrza się przebieg niedoczynności i może również dojść do ujawnienia się niedoczynności subklinicznej.
Leczenie niedoczynności tarczycy u kobiet ciężarnych ma szczególne znaczenie. Niedobór hormonów może wywierać negatywny wpływ zarówno na przebieg ciąży, jak i na rozwój dziecka. W przypadku nieleczonej niedoczynności stwierdza się zwiększone ryzyko:
- poronienia,
- przedwczesnego porodu,
- przedwczesnego oddzielenia łożyska,
- wystąpienia nadciśnienia,
- krwotoku poporodowego.
Co ważne, u dzieci matek z nieleczoną niedoczynnością tarczycy może dojść do opóźnienia rozwoju układu nerwowego.
Podstawą leczenia niedoczynności tarczycy u kobiet w ciąży jest przyjmowanie preparatów z lewotyroksyną. Według Amerykańskiego Towarzystwa Endokrynologicznego TSH w pierwszym trymestrze ciąży powinno się utrzymywać poniżej 2,5 μg/mL, natomiast w drugim trymestrze i w trzecim trymestrze ciąży poniżej 3 μg/mL.
U kobiet, u których jeszcze przed ciążą wdrożono leczenie lewotyroksyną, zwiększa się dawkę preparatu w momencie wykrycia ciąży o średnio 30-50%. Po porodzie zazwyczaj dochodzi do redukcji dawki.
Przeczytaj: Hashimoto a ciąża – jak niedoczynność tarczycy wpływa na płodność?
Dieta w niedoczynności tarczycy
Tak jak wspomnieliśmy wyżej, w leczeniu niedoczynności tarczycy ważną rolę odgrywa również stosowanie odpowiednio zbilansowanej diety. Wartość energetyczna powinna zostać dobrana indywidualnie do naszego wieku, kilogramów masy ciała oraz do stopnia aktywności fizycznej. Pamiętajmy o spożywaniu od 4 do 5 posiłków dziennie – najlepiej co dwie lub trzy godziny – oraz o nawodnieniu, czyli wypijaniu minimum dwóch litrów płynów dziennie.
Ze względu na zwiększone ryzyko występowania insulinooporności, zaleca się, aby zwracać uwagę na wartość indeksu glikemicznego (IG) danych produktów spożywczych. To właśnie indeks glikemiczny wskazuje, w takim tempie wzrasta stężenie glukozy we krwi po spożytym posiłku. Sięganie po żywność o wysokiej wartość IG sprawia, że poziom glukozy gwałtownie wzrasta oraz spada poniżej stężenia początkowego.
Instytut Żywności i Żywienia przedstawia poniższy rozkład makroskładników w diecie przy niedoczynności tarczycy:
- węglowodany – od 55% do 75% dobowego zapotrzebowania energetycznego,
- białko – od 10% do 15% dziennego zapotrzebowania energetycznego,
- tłuszcze – od 15% do 30% dziennego zapotrzebowania energetycznego.
Zaleca się, aby dieta przede wszystkim była oparta na źródłach węglowodanów złożonych i z ograniczeniem węglowodanów prostych. Wśród źródeł cukrów złożonych wymienia się: grube kasze, brązowy ryż, makaron razowy, pieczywo żytnie, płatki owsiane, otręby. Natomiast cukry proste znajdziemy w: słodyczach, wyrobach cukierniczych, dosładzanych sokach i napojach gazowanych, w napojach energetycznych. Unikajmy również produktów o wysokim stopniu przetworzenia, czyli m.in.: fast-foodów, gotowych dań w słoikach czy dań typu instant.
Przeczytaj: Dieta insulinowa – jak komponować dietę w insulinooporności?
Białka dostarczymy poprzez spożywanie zwłaszcza chudego mięsa i przetworów mlecznych. W diecie w niedoczynności tarczycy wskazana jest podaż kwasów tłuszczowych wielonienasyconych z rodziny omega-3, które występują m.in. w: rybach morskich, oleju rzepakowych czy w oleju lnianym. Na nasze zdrowie negatywnie oddziałują natomiast kwasy tłuszczowe nasycone, do których źródeł należą: wołowina, wieprzowina, baranina, podroby, smalec, olej kokosowy, olej palmowy.
W jadłospisie warto ograniczyć spożywanie wspomnianych wyżej produktów spożywczych o charakterze wolotwórczym: roślin strączkowych, warzyw kapustnych, orzechów ziemnych.
Zapoznaj się: Zioła na Hashimoto i niedoczynność tarczycy
Selen, jod, żelazo
Selen, jod i żelazo pozytywnie oddziałują na pracę gruczołu tarczycy. Selen uczestniczy w przemianie tyroksyny (T4) do trijodotyroniny (T3), a jego niedobór może skutkować zmniejszonym wytwarzaniem hormonów tarczycy. Jod również wykorzystywany jest do produkcji tych cennych hormonów, z kolei jego niedobór może wiązać się z deficytami selenu i żelaza. Natomiast zbyt niska podaż żelaza doprowadza do: obniżenia stężenia hormonu T3, do wzrostu TSH, do zmniejszonej przyswajalności jodu.
Źródła selenu to:
- orzechy brazylijskie,
- jaja,
- tuńczyk,
- łosoś,
- skorupiaki,
- czosnek,
- grzyby.
Do naturalnych źródeł jodu należą:
- dorsz,
- makrela,
- małże,
- ostrygi,
- woda mineralna,
- sól jodowana.
Żelazo znajdziemy w:
- wątróbce,
- mięsie wołowym,
- łososiu,
- śledziach,
- makreli,
- sardynkach,
- pietruszce,
- szpinaku,
- nasionach słonecznika,
- pestkach dyni,
- orzechach laskowych,
- orzechach pistacjowych,
- otrębach pszennych,
- suszonych daktylach,
- suszonych morelach,
- suszonych figach,
- czarnej porzeczce.
Bibliografia
H. Stolińska, D. Wolańska, Składniki pokarmowe istotne w niedoczynności tarczycy, Żywienie Człowieka i Metabolizm XXXIX, nr 3, 2012 (dostęp online) https://docplayer.pl/3699570-Skladniki-pokarmowe-istotne-w-niedoczynnosci-tarczycy.html
K. Krekora-Wollny, Niedoczynność tarczycy a otyłość, Via Medica, 2010
J. Sadowska, A. Stawska, Dietoprofilaktyka chorób współtowarzyszących niedoczynności tarczycy w wybranej grupie kobiet, Bromatologia i Chemia Toksykologiczna XLVIII, 4, 2015 (dostęp online) https://ptfarm.pl/pub/File/Bromatologia/2015/nr%204/Bromatologia%204_2015%20s%20690-700%20art%2012.pdf
K. Pastusiak, J. Michałowska, P. Bogdański, Postępowanie dietetyczne w chorobach tarczycy, Via Medica tom 8, nr 4, 2017 (dostęp online) https://journals.viamedica.pl/forum_zaburzen_metabolicznych/article/view/56317/42676
K. Łącka, A. Czyżyk, Leczenie niedoczynności tarczycy, Farmacja Współczesna, 2008 (dostęp online) https://www.akademiamedycyny.pl/wp-content/uploads/2016/05/200804_Farmacja_004.pdf
M. Gierach, J. Gierach, R. Junik, Insulinooporność a choroby tarczycy, Endokrynologia Polska tom 65, 2014 (dostęp online) https://journals.viamedica.pl/endokrynologia_polska/article/view/48072/35337
A. Zdrojowy-Wełna, N. Rogala, K. Zatońska, G. Bednarek-Tupikowska, Postępowanie w subklinicznej niedoczynności tarczycy u kobiet ciężarnych i dzieci, Family Medicine & Primary Care Review, 2015
