Co to jest zespół Aspergera?
Zespół Aspergera jest całościowym zaburzeniem rozwojowym, zaliczanym do spektrum autyzmu. Zespół Aspergera bywa błędnie nazywany lżejszą formą autyzmu, nie jest to jednak poprawne ani zgodne z prawdą określenie. Zespół Aspergera nie jest również chorobą ani zaburzeniem psychicznym. Z tego faktu bezpośrednio wynika kolejna, bardzo istotna kwestia – mianowicie, zespołu Aspergera nie da się wyleczyć.
Zespół Aspergera to całościowe zaburzenie rozwojowe należące do spektrum autyzmu.
Osoby z zespołem Aspergera – w dużym skrócie – doświadczają trudności przede wszystkim w obszarze funkcjonowania społecznego i prawidłowego interpretowania oraz organizowania dopływających do nich informacji. Zazwyczaj osobę z zespołem Aspergera charakteryzują:
- wąskie zainteresowania,
- powtarzające się i rutynowe zachowania,
- problemy z ekspresją i rozumieniem mowy,
- problemy z rozumieniem sytuacji społecznych,
- niezgrabność ruchowa,
- brak lub trudności z empatią,
- zaburzenia w komunikacji niewerbalnej,
- problemy z rozumieniem ironii w wypowiedziach innych.
Warto jednak nadmienić, że u każdego dziecka czy osoby dorosłej zespół Aspergera może objawiać się w odrobinę inny sposób. Wpływ ma na to szereg różnych czynników (np. uczęszczanie na terapię, warsztaty czy otrzymywanie wsparcia społecznego).
Epidemiologia zespołu Aspergera
Zespół Aspergera (podobnie, jak autyzm) występuje w 80% u chłopców. Zaburzenia ze spektrum autyzmu występują jednak we wszystkich krajach na świecie – bez względu na warstwę społeczną, uwarunkowania gospodarcze, społeczne czy kulturowe.
Dzięki kilkunastu pracom, publikowanym od 1990 roku, możemy oszacować występowanie zespołu Aspergera na ok. 21,3/10 000 przypadków. Są to jednak dane tylko orientacyjne – z niektórych badań wynika bowiem, że zespół Aspergera występuje częściej niż autyzm, inne natomiast wskazują na przeciwną tendencję. Wiele zależy oczywiście od kryteriów diagnostycznych, jakie zastosujemy. W gruncie rzeczy wciąż bywają one problematyczne.
Sprawdź: Jak zdiagnozować zespół Aspergera u nastolatka?
Kiedy po raz pierwszy zdiagnozowano zespół Aspergera?
Zespół Aspergera po raz pierwszy został opisany prawdopodobnie w czasach II wojny światowej, w 1944 roku. Zrobił to austriacki pediatra i psychiatra, Hans Asperger. Zauważył on i dokładnie opisał zespół niecodziennych, powtarzających się cech i zjawisk, które zaobserwował u kilku niespokrewnionych ze sobą chłopców.
Co ciekawe, sam Hans przejawiał w dzieciństwie niektóre z charakterystycznych objawów tego zaburzenia rozwojowego – był szczególnie uzdolniony językowo i jako chłopiec stronił od swoich rówieśników.
A jednak dopiero w 1993 roku sprecyzowano kryteria diagnostyczne dla zespołu Aspergera. Praca Hansa Aspergera z powodu braku tłumaczenia została zapomniana na wiele długich lat i dopiero pewna badaczka, Lorna Wing, w latach 80. XX wieku wprowadziła termin „autystycznego spektrum”.
Zespół Aspergera jest więc stosunkowo niedawno sklasyfikowanym i znanym szerzej zaburzeniem rozwojowym.
Na czym polega zespół Aspergera?
Aby zrozumieć funkcjonowanie osoby z zespołem Aspergera, należy w pierwszej kolejności zrozumieć, na czym właściwie polega ten zespół i z czego wynika.
Funkcjonowanie społeczne osób z zespołem Aspergera
Osoby z zespołem Aspergera z trudem nawiązują i podtrzymują relacje interpersonalne. Bardzo ciężko im zrozumieć innych ludzi – nie potrafią rozpoznawać i nazywać ich emocji oraz intencji. Choć osoby z zespołem Aspergera dobrze widzą i słyszą, a ich narządy zmysłów działają bez zastrzeżeń, ich mózg funkcjonuje w odmienny sposób. Często błędnie interpretuje i organizuje napływające do niego informacje.
Zazwyczaj osoby z zaburzeniem rozwojowym „nie widzą całości”, nie są więc w stanie złożyć w jedno różnych elementów, np. twarzy danej osoby (mogą nie rozpoznawać ludzi ze swojego otoczenia). Dopiero głos lub sposób poruszania się danej osoby podpowiada im, z kim mają do czynienia.
Osoby z zespołem Aspergera mają problem z nawiązaniem relacji interpersonalnych, ponieważ nie rozpoznają emocji i intencji.
Osoby z zespołem Aspergera nie potrafią również postawić się w czyjejś sytuacji – nie dlatego, że są nieczułe czy egoistyczne. Po prostu ich mózg nie jest w stanie wyobrazić sobie czegoś, co materialnie nie istnieje. Osoba z zespołem Aspergera nie może więc wiedzieć, czy domyślać się, co czuje lub zamierza inny człowiek. Z tego powodu źle adaptuje się do wszelkich zmian w swoim otoczeniu – nie wie, co może ją czekać, a to wzbudza w niej lęk lub nawet agresję.
Odczuwanie świata przez osoby z zespołem Aspergera
Jednocześnie, nieprawidłowy sposób interpretowania napływających do mózgu bodźców może sprawić, że dla osoby z zespołem Aspergera niektóre dźwięki, smaki lub obrazy mogą stanowić źródło bólu, lub przeciwnie – pozostać niezauważone. Dlatego też zdarza się, że dziecko z zespołem Aspergera nie chce się przytulać i ucieka od dotyku swoich najbliższych – jakikolwiek kontakt cielesny może być dla niego po prostu bolesny.
Podobnie bywa ze słyszanymi dźwiękami, czy smakami potraw. Jednego dnia mogą być one zupełnie neutralne czy nieszkodliwe, by kolejnego dnia sprawiać dyskomfort, ból lub wzbudzać niepokój i lęk.
Emocjonalne funkcjonowanie osoby z zespołem Aspergera
Osoba z zespołem Aspergera nie posiada rozeznania również we własnych emocjach – musi uczyć się je nazywać, określać, wyrażać czy np. kojarzyć dane uczucie z pewnymi zachowaniami (smutek – łzy, złość – krzyk) czy mimiką twarzy. Dlatego też funkcjonowanie społeczne dla osób dotkniętych zespołem Aspergera jest obszarem sprawiającym im szczególne trudności.
Jednocześnie jednak umysł osoby z zaburzeniem rozwojowym świetnie radzi sobie z naukami ścisłymi, logiką czy innymi intelektualnymi wyzwaniami, wymagającymi m.in. świetnej pamięci. Niejednokrotnie słyszymy zresztą o przypadkach wybitnie uzdolnionych osób, które na co dzień borykają się z zespołem Aspergera.
Charakterystyczne zachowania dorosłych osób z zespołem Aspergera
Niezwykle rzadko, ale bywa, że zespół Aspergera nie zostaje zdiagnozowany w dzieciństwie – dzieje się tak z przeróżnych przyczyn. Dziecko z zespołem Aspergera z czasem dorasta i staje się lepiej lub gorzej funkcjonującym dorosłym. Jego zaburzenie rozwojowe nie znika – może się zarówno pogłębiać, jak i zostać zaakceptowane jako specyficzne cechy osobowości („On tak ma”, „On taki jest”).
A jednak, zespół Aspergera u dorosłych – choć polega na tym samym, co u dzieci – może z czasem zacząć manifestować się w charakterystycznych zachowaniach.
Osoba dorosła z zespołem Aspergera:
- nie umie w naturalny sposób podtrzymywać rozmowy,
- często nie potrafi podtrzymywać bliskich relacji z innymi,
- może posiadać bardzo specyficzne pasje, które bez reszty ją pochłaniają,
- często nie używa i nie rozumie metafor oraz niedosłownych komunikatów,
- może posiadać silne poczucie odmienności i izolacji.
Bywa, że zespół Aspergera zostaje zdiagnozowany dopiero w wieku dorosłym, często przypadkiem. Zazwyczaj osoba z niezdiagnozowanym zespołem Aspergera próbuje po prostu dociec, co jej dolega i dlaczego czuje się w wielu sytuacjach „inna”. Wtedy też natrafia na informacje m.in. dotyczące zespołu Aspergera i rozpoczyna proces diagnozowania.
Jak rozpoznać zespół Aspergera?
Zastanawiasz się, w jaki sposób rozpoznać zespół Aspergera? Choć to całościowe zaburzenie rozwojowe wciąż może wydawać się nam tajemnicze i niezrozumiałe, istnieją zarówno niepokojące sygnały zwiastujące zespół Aspergera, jak i konkretne kryteria diagnostyczne, które umożliwiają diagnozę.
Niepokojące sygnały sugerujące zespół Aspergera
Diagnoza dziecka, u którego podejrzewa się zespół Aspergera, zaczyna się zawsze od niepokojących sygnałów, które zauważają jego rodzice, opiekunowie lub nauczyciele. Są dość osobliwe, nie stanowią jednak podstawy prawdziwej diagnozy – mogą tylko zaalarmować otoczenie dziecka, że warto przyjrzeć się jego funkcjonowaniu z bliska.
Udaj się na konsultacje ze specjalistą, jeśli zauważysz u dziecka:
- obsesyjne zainteresowanie jedną, wąską dziedziną wiedzy,
- brak elastyczności w zachowaniu,
- bardzo trudne adaptowanie się do nowych warunków,
- silnie negatywne reakcje na niespodziewane zmiany,
- niereagowanie na swoje imię,
- obojętność lub nadwrażliwość na bodźce,
- małą gestykulację i mimikę twarzy,
- „przeintelektualizowaną” mowę,
- trudności w kontaktach z rówieśnikami,
- niezdarność ruchową.
Wymienione trudności mogą być pierwszymi objawami zespołu Aspergera. Mogą również świadczyć o zupełnie innych problemach, zaburzeniach lub… wynikać z innych, nieszkodliwych czynników. Warto jednak skonsultować się z lekarzem i poszukać przyczyny niepokojących zachowań.
Kryteria diagnostyczne zespołu Aspergera według ICD-10
Zespół Aspergera w klasyfikacji ICD-10 znajduje się pod oznaczeniem F84.5. Opisują go następujące kryteria diagnostyczne:
- brak znaczącego opóźnienia w zakresie mowy i jej rozumienia oraz rozwoju czynności poznawczych,
- występowanie nieprawidłowości w obszarze interakcji społecznych: niedostateczne wykorzystywanie mimiki twarzy, tonu głosu, postawy ciała czy kontaktu wzrokowego; niski poziom rozwoju związków rówieśniczych, w których podzielane byłyby zainteresowania; niska integracja zachowań społecznych, emocjonalnych i komunikacyjnych lub brak odwzajemniania społeczno-emocjonalnego lub odmienne reagowanie na emocje innych, lub upośledzenie reagowania,
- występowanie nasilonych, wąskich zainteresowań lub powtarzające się i stereotypowe zachowania; pochłonięcie stereotypowymi zainteresowaniami o nieprawidłowej treści i zogniskowaniu lub nieprawidłowymi ze względu na intensywność i ograniczenia; kompulsywne przywiązanie do rutynowych, niefunkcjonalnych czynności,
- zaburzenie nie spełnia kryteriów innej z postaci całościowych zaburzeń rozwojowych, prostej schizofrenii, zaburzeń obsesyjno-kompulsywnych, osobowości anankastycznej, reaktywnego lub nieselektywnego zaburzenia przywiązania w dzieciństwie.
Czym różni się zespół Aspergera od autyzmu?
Choć zespół Aspergera należy do spektrum autyzmu, różni się od niego pod kilkoma istotnymi względami. Poniżej przedstawiamy różnice między zespołem Aspergera a autyzmem.
- U dzieci z zespołem Aspergera objawy pojawiają się później niż w przypadku autyzmu dziecięcego, dlatego też zazwyczaj jest diagnozowany w późniejszym wieku (ok. 7 lat).
- U dzieci z zespołem Aspergera rozwój mowy przebiega prawidłowo, często posługują się bogatym słownictwem, charakterystycznym dla osób dorosłych.
- U dzieci z zespołem Aspergera nie występują zaburzenia w rozwoju umysłowym, jak ma to zazwyczaj miejsce w przypadku autyzmu dziecięcego.
- Dzieci z zespołem Aspergera bywają bardzo inteligentne i uzdolnione w jakiejś dziedzinie np. języków obcych lub matematyce.
- Osoby z zespołem Aspergera w życiu dorosłym radzą sobie stosunkowo lepiej, nawet w porównaniu z wysoko funkcjonującym autystą.
Zespół Aspergera jest bardzo charakterystycznym zaburzeniem rozwojowym. Warto więc pamiętać, że pomimo posiadania cech wspólnych z autyzmem, zespół Aspergera nie jest tym samym, co autyzm dziecięcy.
Jakie są przyczyny zespołu Aspergera?
Choć naukowcy od lat starają się poznać odpowiedź na to pytanie, wciąż nie do końca wiadomo, jakie są przyczyny zespołu Aspergera i co go powoduje. Próbowano stawiać różne hipotezy dotyczące genezy zarówno autyzmu, jak i zespołu Aspergera.
Krzywdząca teoria o niedostępnych emocjonalnie matkach
W latach 40. XX wieku pewien wybitny badacz autyzmu, Kanner, wysnuł teorię, że za autyzmem stoją „matki lodówki”. Miał na myśli matki wycofane emocjonalnie i niedostępne uczuciowe dla swoich dzieci. Jasno wskazywał, że to one są przyczyną pojawienia się u swoich dzieci autyzmu.
Teoria ta na wiele lat zyskała bardzo dużą popularność, a opiekunowie dzieci z autyzmem zostali obarczeni winą za występowanie u swoich dzieci zaburzeń rozwojowych. Dopiero w toku dalszych badań nad autyzmem i jego spektrum, dowiedziono, że teoria ta jest nieprawdziwa. Niestety, mit „oziębłych matek” jako przyczyna autyzmu bardzo długo jeszcze odbijał się czkawką wśród opinii publicznej.
Prawdziwe przyczyny zespołu Aspergera i autyzmu
Niestety, jak do tej pory nie ustalono przyczyn ani zespołu Aspergera, ani autyzmu. Dowiedziono naukowo, że u ich podłoża leżą defekty neurologiczne – nieznana jest jednak ich etiologia.
Potencjalnymi przyczynami zespołu Aspergera i autyzmu mogą być:
- uwarunkowania genetyczne,
- uszkodzenia centralnego układu nerwowego,
- dziecięce porażenie mózgowe,
- uszkodzenia okołoporodowe lub podczas życia płodowego.
Udowodniono także korelację pomiędzy wiekiem ojca (powyżej 40. roku życia) a ryzykiem i częstością występowania zespołu Aspergera. Ponadto, warto dodać, że nawet wspomniane uwarunkowania genetyczne nie odnoszą się do dziedziczenia zespołu Aspergera i autyzmu, a jedynie do przekazywania skłonności do wystąpienia spektrum autyzmu (takich, jak cechy osobowości czy trudności przystosowawcze).
Jak leczyć zespół Aspergera?
Zespołu Aspergera nie da się zupełnie wyleczyć, ponieważ nie jest on chorobą, a – potwórzmy raz jeszcze – całościowym zaburzeniem rozwojowym. Można się więc zastanawiać, po co w takim razie angażować się w terapię dedykowane dzieciom lub dorosłym z zespołem Aspergera?
Odpowiedź jest bardzo prosta – zespołu Aspergera nie da się co prawda wyleczyć, można się jednak z powodzeniem nauczyć efektywnie funkcjonować z nim na co dzień. Innymi słowy, osoba z zespołem Aspergera musi włożyć sporo wysiłku w pracę nad sobą, by zrekompensować sobie braki, jakie odczuwa. Nie jest to jednak niemożliwe.
Przykładem może być np. emocjonalne funkcjonowanie i rozumienie sytuacji społecznych przez osobę z zespołem Aspergera. Dzięki uczęszczaniu na terapie i warsztaty uczy się ona rozpoznawać zarówno emocje swoje, jak i innych ludzi. Z biegiem czasu zapamiętuje, czego może spodziewać się w poszczególnych sytuacjach społecznych.
Formy leczenia zespołu Aspergera
Do form leczenia zespołu Aspergera możemy zaliczyć:
- Trening Umiejętności Społecznych (TUS),
- zajęcia dotyczące Integracji Sensorycznej (IS),
- terapię behawioralną lub poznawczo-behawioralną.
Trening Umiejętności Społecznych (TUS)
Trening Umiejętności Społecznych polega na cyklicznych spotkaniach, na których ćwiczone i modelowane są różne sytuacje społeczne, dzięki którym dzieci z zespołem Aspergera mają możliwość nauczenia się, jak prawidłowo reagować na pewne zjawiska lub jak je interpretować. Zyskują dzięki temu o wiele więcej pewności siebie w sytuacjach, które uprzednio wzbudzały w nich przede wszystkim lęk, niezrozumienie lub złość.
Trening Umiejętności Społecznych odbywa się pod okiem certyfikowanego trenera (przed przystąpieniem do tej formy terapii warto sprawdzić kompetencje osoby, która ma prowadzić zajęcia). Trening TUS ma zazwyczaj formę warsztatów, dzięki czemu dzieci zostają wyposażone przede wszystkim w praktyczną wiedzę i umiejętności niezbędne im w życiu codziennym. Uczą się, jak:
- aktywnie słuchać innych,
- wyrażać własne zdanie i opinie,
- przyjmować krytykę,
- podtrzymywać relacje z innymi.
Zajęcia dotyczące Integracji Sensorycznej (IS)
Zajęcia, których głównym celem jest rozwijanie i doskonalenie Integracji Sensorycznej, powinny odbywać się pod opieką odpowiednio do tego przygotowanego terapeuty. Integracja sensoryczna to bowiem nic innego, jak prawidłowe porządkowanie i organizacja przez mózg bodźców zmysłowych, które do niego dopływają (np. obrazy, które widzi czy dźwięki, które słyszy).
Bywa, że dzieci z zespołem Aspergera miewają trudności z prawidłową interpretacją i organizacją informacji dostarczanych przez własne zmysły. Dlatego nawet cichy dźwięk może wydawać się ogromnym hałasem, a delikatny dotyk bliskiej osoby sprawiać fizyczny ból.
Zajęcia dotyczące Integracji Sensorycznej mają za zadanie przede wszystkim nauczyć mózg dziecka, jak prawidłowo reagować, interpretować i porządkować bodźce, które do niego docierają. Dzieje się tak za sprawą rozmaitych ćwiczeń, oddziałujących na wszystkie możliwe zmysły.
Plan terapii Integracji Sensorycznej jest ustalany indywidualnie, zgodnie z potrzebami oraz możliwościami dziecka. Najważniejsze w całym procesie terapeutycznym jest bowiem przede wszystkim podnoszenie komfortu życia dziecka, a co za tym idzie – ułatwienie mu funkcjonowania w świecie pełnym rozmaitych bodźców.
Terapia behawioralna lub poznawczo-behawioralna
W terapii osób z Zespołem Aspergera stosuje się również terapię poznawczą lub poznawczo-behawioralną. To nurt psychoterapii, który posiada najlepiej udokumentowaną skuteczność. Wszystko za sprawą tego, że terapia poznawcza i poznawczo-behawioralna posiada bardzo uporządkowaną strukturę oddziaływania, co cenią sobie osoby z zespołem Aspergera.
Podczas terapii poznawczo-behawioralnej możliwe jest doskonalenie swoich umiejętności społecznych i wzmacnianie motywacji do zmian. Ponadto, sporą część procesu terapeutycznego poświęca się psychoedukacji pacjenta. Dzięki niej poznaje i zaczyna rozumieć swoje zaburzenie.
Podczas terapii poznawczo-behawioralnej możliwe staje się również wypracowanie adaptacyjnych wzorców zachowań, prawidłowych reakcji i interpretacji wydarzeń oraz sytuacji, które uprzednio stanowiły dla pacjenta trudności.
Pamiętajmy jednak, że wybór sposobu leczenia zespołu Aspergera powinien być podyktowany przede wszystkim indywidualnymi potrzebami pacjenta. Niekiedy największą trudność stanowią dla niego interakcje społeczne, w innym przypadku są nimi również odbierane bodźce i konieczna staje się wtedy terapia Integracji Sensorycznej. Najważniejsze jest więc rozważne dobieranie form pomocy osobom z zespołem Aspergera.
Bibliografia
B. Skawina, Autyzm i Zespół Aspergera. Objawy, przyczyny, diagnoza i współczesne metody terapeutyczne, Nová sociálna edukácia človeka V
Medzinárodná interdisciplinárna vedecká konferencia, Prešov, 7. 11, 2016 (dostęp online) https://www.pulib.sk/web/kniznica/elpub/dokument/Husar7/subor/Skawina.pdf
A. Wojciechowska, Pomiędzy dzieciństwem a dorosłością – o dorastaniu osób z zespołem Aspergera, Studia Edukacyjne, nr 25, 2013
A. Bryńska, Deficyty komunikacyjne w zespole Aspergera, Psychiatria i Psychologia Kliniczna, 11(1), 2011 (dostęp online) https://www.infona.pl/resource/bwmeta1.element.psjd-4b7cd2c9-5794-42c8-acfe-7c9c34cf6a5e/content/partContents/2516e776-370f-3e8b-a0f9-46b8a3584edd
A. Wojciechowska, Charakterystyka języka i komunikacji osób z autyzmem i zespołem Aspergera [w:] O utrudnienich w porozumiewaniu się red. M. Obrębska, Poznań 2011 (dostęp online) https://repozytorium.amu.edu.pl/bitstream/10593/4861/1/Obrebska_druk.pdf?fbclid=IwAR0L38J-gxosWrDP5W3BLyze3-l2DbfUery1_VfZAoDXp4S0Az-Ny-ThNaY#page=13
