Schizofrenia – co to za choroba?
Schizofrenia to przewlekłe zaburzenie psychiczne, które charakteryzuje się nieadekwatnym postrzeganiem, ocenianiem, odbiorem i przeżywaniem rzeczywistości. Chorzy na schizofrenię doświadczają przede wszystkim upośledzenia umiejętności obiektywnego i realistycznego spojrzenie zarówno na siebie, jak i na innych ludzi oraz na otaczający ich świat.
W przebiegu schizofrenii można zauważyć okresy psychotyczne, które charakteryzują się występowaniem omamów i urojeń oraz okresy zubożenia emocjonalnego. Podczas tych ostatnich chory na schizofrenię wydaje się „uspokajać”, w rzeczy samej jednak doświadcza on społecznego wycofania, izolacji, apatii i spłycenia własnych uczuć.
Aby w pełni zrozumieć istotę schizofrenii, należy poznać objawy, których doświadczają chorzy oraz sposób, w jaki wpływają one na ich codzienne funkcjonowanie w społeczeństwie.
Jakie są objawy schizofrenii?
Objawy schizofrenii różnią się między sobą zarówno stopniem nasilenia, częstotliwością występowania, jak i rodzajem dolegliwości dominujących u danej osoby. Istnieje jednak kilka głównych kategorii, do których możemy zaliczyć poszczególne objawy schizofrenii.
W schizofrenii wyróżniamy:
- objawy pozytywne,
- objawy negatywne,
- zaburzenia afektu (nastroju),
- zaburzenia poznawcze,
- objawy dezorganizacji psychicznej.
Objawy pozytywne w schizofrenii
Objawy pozytywne w schizofrenii to inaczej objawy wytwórcze. Innymi słowy, dotyczą one sytuacji, kiedy powstaje coś, czego wcześniej u chorego nie było. Do objawów pozytywnych (wytwórczych) należą: urojenia, omamy.
- Urojenia
To zaburzenia myślenia, które charakteryzują się fałszywymi przekonaniami, błędnymi sądami i dużą odpornością na wszelką argumentację. Chory wierzy w urojenia pomimo przedstawienia mu niezbitych dowodów na ich nieprawdziwość.
W schizofrenii najczęściej występują urojenia ksobne, prześladowcze, wpływu i odsłonięcia.
- Omamy (halucynacje)
To doznania zmysłowe, które powstają bez wystąpienia czy zadziałania jakiegokolwiek bodźca, który mógłby je wywołać. Dotyczy to zmysłu wzroku, węchu, smaku lub dotyku. Osoba doświadczająca omamów może słyszeć głosy, czuć czyjś dotyk lub konkretny zapach, który jednak nie wystąpił w rzeczywistości.
Objawy negatywne w schizofrenii
Objawy negatywne w schizofrenii dotyczą sytuacji, w której chory doświadcza jakiegoś braku lub ubytku w swoim dotychczasowym funkcjonowaniu, np.: wycofanie się z życia społecznego i alienacja, zubożenie słownictwa, przedłużająca się bezczynność, spadek zdolności do odczuwania przyjemności, mniejsza dbałość o siebie czy też spowolnienie psychoruchowe.
Zaburzenia afektu w schizofrenii
Zaburzenia afektu to inaczej zaburzenia nastroju w schizofrenii. Wynikają po części z objawów negatywnych, a po części z epizodów psychotycznych. Chory może doświadczać dużych wahań nastroju lub ich nieadekwatności w stosunku do zaistniałych sytuacji. Reakcja emocjonalna może być zbyt silna lub zbyt płytka w porównaniu do bodźca czy czynnika, który ją wywołał.
Zaburzenia poznawcze w schizofrenii
Zaburzenia poznawcze w schizofrenii wiążą się przede wszystkim z osłabieniem koncentracji, pamięci, inteligencji i uwagi u chorego. Może mieć on problem np. z zapamiętywaniem istotnych informacji czy ze skupieniem się na wykonywaniu danego zadania. Często doświadcza trudności z wysłowieniem się lub z podzielnością uwagi.
Objawy dezorganizacji psychicznej w schizofrenii
Objawy dezorganizacji psychicznej w schizofrenii dotyczą zachowania oraz myślenia osoby chorej. Pacjent nie do końca zaczyna rozumieć, co dzieje się wokół niego, czego chcą od niego inni ludzie, lub o czym mówią.
Ponadto, dochodzą do tego dziwaczne, chaotyczne i nieprzewidywalne zachowania. Często zaczyna to budzić poważny niepokój otoczeniu osoby chorej.
Kryteria diagnostyczne schizofrenii według ICD-10
ICD-10 jest niezwykle przydatnym narzędziem, wykorzystywanym m.in. w diagnozie schizofrenii. Aby postawić diagnozę schizofrenii, należy u chorego zauważyć jeden z poniższych objawów:
- urojenia ksobne lub prześladowcze,
- omamy słuchowe komentujące zachowanie chorego i dyskutujące o nim,
- pseudoomamy słuchowe pochodzące z jakiejś części ciała pacjenta,
- dziwaczne urojenia (np. kontrolowanie pogody),
- nagłośnienie myśli, odsłonięcie lub przesyłanie.
Jeśli u pacjenta nie występuje żaden z powyższych objawów, schizofrenię można stwierdzić, jeśli występują co najmniej dwa z poniższych:
- współwystępowanie omamów i urojeń innych niż wymienione wyżej lub zamiast urojeń występują myśli nadwartościowe,
- objawy katatoniczne,
- objawy negatywne,
- rozkojarzenia i stosowanie neologizmów,
- przerwy i wtrącenia w toku myślenia.
Ponadto, warto nadmienić, że diagnozy schizofrenii nie stawia się osobom uzależnionym od środków psychoaktywnych.
Jaki przebieg ma schizofrenia?
Schizofrenia rzadko przebiega w taki sam sposób u różnych pacjentów. Może charakteryzować się zarówno stopniowym nasilaniem się objawów, jak i ich naprzemiennym występowaniem i zanikaniem. Wyróżniamy więc przebieg:
- liniowy – inaczej ciągły – choroba postępuje stopniowo i stosunkowo powoli,
- falujący – inaczej epizodyczny – charakteryzuje się naprzemiennymi epizodami nasilonych objawów i remisji (pełnej lub niepełnej).
Co ważne, przebieg choroby może zmieniać się na przestrzeni lat, zarówno pod wpływem leczenia, doświadczanej przez chorych stygmatyzacji, jak i czynników niezależnych od chorego i jego otoczenia.
Jakie są rodzaje schizofrenii?
Wyodrębniono kilka rodzajów schizofrenii. Różnią się one od siebie objawami dominującymi i przebiegiem choroby. Możemy wyróżnić:
- schizofrenię paranoidalną,
- schizofrenię katatoniczną,
- schizofrenię hebefreniczną,
- schizofrenię rezydualną,
- schizofrenię prostą,
- schizofrenię niezróżnicowaną.
Schizofrenia paranoidalna
Schizofrenia paranoidalna jest najczęściej występującym rodzajem schizofrenii w naszym kraju. Jej dominującymi objawami są urojenia (prześladowcze, ksobne, zazdrości, odsłonięcia, oddziaływania) i omamy (głównie omamy słuchowe).
Osoby ze schizofrenią paranoidalną często odnoszą silne wrażenie, że są śledzone lub obserwowane. Niejednokrotnie są przekonane, że inni ludzie słyszą ich myśli, knują przeciwko nim, lub wszczepiają im w ciało nieznane narzędzia.
Halucynacje słuchowe często dotyczą głosów, które nakazują chorym coś zrobić, lub w negatywny sposób komentują ich wygląd czy zachowanie. Bywają również głosy nakłaniające pacjentów do popełnienia samobójstwa – jak łatwo się domyślić, są one niezwykle niebezpieczne.
Schizofrenia katatoniczna
Schizofrenia katatoniczna charakteryzuje się zaburzeniami popędu psychoruchowego – od całkowitego zamknięcia i braku reakcji na bodźce, po wzmożone pobudzenie i nadaktywność.
Stupor jest to stan, w którym chory nie reaguje na bodźce z otoczenia, nie porusza się, nie odpowiada na swoje potrzeby fizjologiczne, jednocześnie jednak zachowuje pełną przytomność. Może trwać w takim stanie nawet kilka dni.
Na drugim biegunie schizofrenii katatonicznej znajduje się natomiast znaczne pobudzenie psychoruchowe. Innymi objawami, charakterystycznymi dla tego rodzaju schizofrenii, są:
- zastyganie w dziwnej pozie, nawet na kilka godzin,
- silny i niewytłumaczalny opór przed wykonywaniem jakichkolwiek poleceń,
- giętkość woskowata (polegająca na tym, że po ustawieniu jakiejś części ciała chorego w danej pozycji, pozostanie ona w niej przez dłuższy czas).
W przebiegu schizofrenii katatonicznej może występować tylko jeden rodzaju stanu np. tylko stupor, bez epizodów znacznego pobudzenia. Chorzy mogą w jego trakcie odmawiać spożywania posiłków tak długo i do tego stopnia, że stanowi to zagrożenie dla ich życia.
Schizofrenia hebefreniczna (zdezorganizowana)
Schizofrenia hebefreniczna charakteryzuje się przede wszystkim objawami związanymi z zaburzeniami nastroju (niedopasowanymi do sytuacji), dziwacznymi, absurdalnymi zachowaniami, skłonnością do błazenady, niespójnością i zaniedbaniem higieny osobistej.
Objawy wytwórcze, czyli urojenia i omamy, występują rzadko w przebiegu schizofrenii hebefrenicznej, są słabo nasilone i nigdy nie tworzą spójnej całości.
Niestety, schizofrenia hebefreniczna daje niepomyślne rokowania, często jest diagnozowana w bardzo wczesnym okresie życia (między 15. a 25. rokiem życia).
Schizofrenia rezydualna (przewlekła)
W schizofrenii rezydualnej dominują objawy negatywne przy jednoczesnym braku objawów wytwórczych (mogą jednak wystąpić w początkowym etapie choroby). Chory na schizofrenię rezydualną zmniejsza ilość kontaktów społecznych, nie dba o siebie, zaczyna charakteryzować się też zubożeniem emocjonalnym, spłyceniem afektu, zmniejszeniem modulacji głosu i komunikacji niewerbalnej.
Schizofrenię rezydualną charakteryzuje również spowolnienie psychoruchowe i apatia chorego. Występujące objawy negatywne w tym rodzaju schizofrenii prowadzą do wielu problemów w codziennym funkcjonowaniu pacjentów.
Schizofrenia prosta
Schizofrenia prosta jest stosunkowo rzadko diagnozowana. Często bywa mylona z depresją, zaburzeniami lękowymi lub z depersonalizacją. Charakteryzują ją przede wszystkim objawy negatywne. Chory na schizofrenię prostą staje się wyalienowany, przygnębiony lub apatyczny. Można u niego zaobserwować zobojętnienie emocjonalne, brak woli, lękliwość oraz odrealnienie.
W schizofrenii prostej występuje również spowolnienie psychoruchowe, spowolnienie wypowiedzi i obniżenie sprawności intelektualnej. Nie występują, nawet na początku choroby, objawy wytwórcze, czyli omamy i urojenia (tak, jak mogą wystąpić w przypadku schizofrenii rezydualnej).
Schizofrenia niezróżnicowana (atypowa)
Schizofrenia niezróżnicowana (inaczej atypowa) spełnia ogólne kryteria diagnostyczne schizofrenii, czyli zaburzenia myślenia i spłycony, nieadekwatny afekt, jednocześnie jednak nie dominują w niej objawy żadnego z wyżej wymienionych rodzajów schizofrenii.
W schizofrenii niezróżnicowanej mogą występować zarówno objawy negatywne, jak i objawy pozytywne, afektu czy funkcji poznawczych, żadne jednak nie przeważają w obrazie choroby. Dopiero z biegiem czasu możliwa staje się diagnoza konkretnego typu schizofrenii, ponieważ wraz z rozwojem choroby, konkretne objawy zaczynają dominować i przeważać w jej obrazie. Zazwyczaj więc diagnoza schizofrenii niezróżnicowanej jest tylko czasowa.
Jakie są przyczyny schizofrenii?
Badacze od wielu lat próbują ustalić przyczyny schizofrenii. Niestety, wciąż są one nie do końca poznane. Ustalono, że wpływ na powstawanie schizofrenii może mieć szereg czynników. Należą do nich m.in.:
- uwarunkowania genetyczne i dziedziczenie – u dzieci schizofreników ryzyko zachowania na tę chorobę wzrasta i przy jednym rodzicu wynosi ono 13%, przy obojgu chorych rodziców to aż 40%,
- subtelne okołoporodowe uszkodzenia mózgu,
- zaburzenia wydzielania dopaminy – w niektórych częściach mózgu jest jej zbyt mało, w innych wytwarzana jest nadmiernie,
- ciężkie przeżycia w dzieciństwie i okresie dorastania,
- infekcje wirusowe w czasie ciąży,
- zażywanie narkotyków (LSD, ekstazy, kokaina, marihuana, amfetamina).
Warto jednak jeszcze raz podkreślić, że na genezę schizofrenii składa się wiele różnych czynników, nie są one jednak samodzielną, bezpośrednią przyczyną schizofrenii. Dopiero ich splot może doprowadzić do powstania schizofrenii. Nadal jest to przedmiot wielu badań i dociekań naukowców z całego świata.
Jak leczyć schizofrenię?
Leczenie schizofrenii opiera się na kilku głównych filarach, do których należy farmakoterapia oraz psychoterapia, psychoedukacja pacjenta i jego rodziny, a w niekiedy również hospitalizacja.
Farmakoterapia w leczeniu schizofrenii
Farmakoterapia jest najważniejszym z filarów w leczeniu schizofrenii. Ta podstawowa forma leczenia polega bowiem przede wszystkim na podawaniu pacjentowi leków przeciwpsychotycznych (tzw. neuroleptyków) – są one niezwykle skuteczne w eliminowaniu objawów wytwórczych, jak również objawów negatywnych w schizofrenii.
W farmakoterapii stosuje się również leki antydepresyjne, przeciwlękowe i stabilizujące nastrój – oczywiście, w zależności od doświadczanych przez pacjenta objawów i dolegliwości. Dzięki stosowaniu leków nowej generacji, pacjenci coraz rzadziej borykają się ze skutkami ubocznymi stosowania farmakoterapii.
Psychoterapia w leczeniu schizofrenii
W schizofrenii stosuje się także psychoterapię. Udowodniono, że terapia w połączeniu z przyjmowanymi lekami daje pacjentowi o wiele lepsze rezultaty. Pamiętajmy jednak, że jest to metoda uzupełniająca leczenie, nie jest więc wskazane, aby zrezygnować z farmakoterapii na rzecz stosowania psychoterapii w schizofrenii.
Wynika to przede wszystkim z prostego faktu, że schizofrenia jest chorobą mózgu. Psychoterapia w zderzeniu z urojenia i omamami wynikającymi z wadliwego funkcjonowania układu nerwowego po prostu nie sprosta schizofrenii jako samodzielna forma leczenia.
Może jednak być świetnym sposobem na jego uzupełnienie. Podczas jej trwania pacjent buduje zdrowe poczucie bezpieczeństwa, uczy się funkcjonowania w stresujących sytuacjach – również tych wynikających ze społecznej stygmatyzacji.
Dowiedz się więcej: Psychoterapia – od czego zacząć?
Psychoedukacja chorego i jego rodziny oraz najbliższego otoczenia
Schizofrenia wciąż pozostaje chorobą dla wielu osób niezrozumiałą i tajemniczą, dlatego tak istotna jest edukacja zarówno pacjenta, który poznaje swoją diagnozę, jak i jego najbliższego otoczenia.
Wyjaśnienie przyczyn i źródła niezrozumiałych, dziwacznych i często nieadekwatnych do sytuacji zachowań osoby chorej pomaga jego rodzinie w zrozumieniu choroby, jaką jest schizofrenia. Skutkuje to również większą wyrozumiałością i cierpliwością osób, które mają bezpośredni kontakt z pacjentem. Dzięki psychoedukacji można podnieść komfort życia, zarówno chorego, jak i jego rodziny i najbliższego otoczenia.
Hospitalizacja w schizofrenii
W przebiegu schizofrenii niekiedy potrzebna jest hospitalizacja. Jeśli chory zagraża sobie lub bliskim, jest agresywny, pobudzony lub doświadcza stuporu, podczas którego nie przyjmuje płynów i posiłków, hospitalizacja na oddziale psychiatrycznym staje się koniecznością.
Niestety, chorzy na schizofrenię, ze względu na specyfikę tej choroby, często bez porozumienia z lekarzem odstawiają leki lub biorą je nieregularnie, wywołując tym samym ostre epizody psychotyczne i nawrót objawów.
Na całe szczęście, schizofrenia w ogromnej ilości przypadków jest chorobą, z którą można prawidłowo funkcjonować w społeczeństwie. Bardzo ważne jest jednak systematyczne przyjmowanie leków, uczęszczanie na psychoterapię i uczestniczenie w warsztatach psychoedukacyjnych dla osób z diagnozą schizofrenii i ich bliskich.
Bibliografia
M. Krzystanek, Schizofrenia, zaburzenia typu schizofrenii (schizotypowe) i urojeniowe [w:] Psychiatria. Podręcznik dla studentów pielęgniarstwa red. I. Krupka-Matuszczyk, M. Matuszczyk, Katowice [b.r.] (dostęp online) http://konstruktywny.eu/wp-content/uploads/2018/11/4.-Matuszczyk-Psychiatria.pdf#page=33
A. Rajewska-Rager, A. Rajewski, Schizofrenia u dzieci i młodzieży — biologiczne uwarunkowania diagnozy i leczenia, Psychiatria tom 7, nr 4, 2010 (dostęp online) https://journals.viamedica.pl/psychiatria/article/view/29108/23873
A. Sieradzki, Schizofrenia i jej konsekwencje zdrowotne jako problem zdrowia publicznego, Pielęgniarstwo i Zdrowie Publiczne tom 9, nr 4, 2019 (dostęp online) https://www.dbc.wroc.pl/Content/74225/Pielegniarstwo_i_Zdrowie_Publiczne_v9_nr4.pdf#page=59
https://www.centrumdobrejterapii.pl/materialy/schizofrenia-jak-leczyc-skuteczniej/
A. Araszkiewicz, M. Płocka-Lewandowska, Schizofrenia u kobiet i mężczyzn, Kosmos. Problemy Nauk Biologicznych, tom 52, nr 1, 2003 (dostęp online) https://kosmos.ptpk.org/index.php/Kosmos/article/view/373/359
