Czym jest empatia?
Empatia (gr. empátheia – cierpienie) z psychologicznego punktu widzenia to zdolność do rozróżniania oraz współodczuwania stanów psychicznych u innych ludzi. To empatia pozwala nam postawić się w sytuacji innej osoby i odzwierciedla naszą dojrzałość emocjonalną.
Filozofia z kolei interesuje się empatią ze względu na naszą moralność i etyczność, a komunikacja społeczna przedstawia ją jako niejawny proces komunikacji oparty na uczuciach i osądach przekazywanych między osobami bez publicznej artykulacji.
Empatia jest przede wszystkim reakcją indywidualną, która często powiązana jest z naszymi prywatnymi doświadczeniami i przeżyciami. Według badań naukowych reakcja empatyczna nie składa się jedynie z wewnętrznego współodczuwania. Związane są z nią również: gesty, mimika naszej twarzy, przyspieszone bicie serca, naśladowanie ruchów osoby, z którą się komunikujemy. Sam proces naśladowania innych może być automatyczny, świadomy lub nieświadomy, jednak wiąże się przede wszystkim z naszą zdolnością odpowiedzi na emocje.
Warto wiedzieć, że empatia u zdrowych osób kształtuje się na podobnym poziomie, jednak każdy z nas charakteryzuje się mniej lub bardziej rozwiniętą zdolnością do empatyzowania.
Empatia a sympatia
Pojęcie empatii często mylone jest z sympatią. Obie definicje warto jednak rozgraniczyć, mimo że skupiają się emocjonalnym podejściu do drugiego człowieka.
Empatia wiąże się ze zrozumieniem sytuacji lub emocji innej osoby. Jest to aktywna próba współodczucia cudzych doświadczeń. Natomiast sympatia to nasza emocjonalna reakcja na cudze emocje, sytuację. Jest to wrażliwość na ludzkie cierpienie, jednak nie przejawia się próbą zrozumienia danej sytuacji.
Mierzenie poziomu empatii
Na podstawie badań naukowych amerykański psycholog, Daniel Goleman, opracował test, który mierzy poziom empatii i naszej inteligencji emocjonalnej. Test EQ (Empathy Quotient) opiera się na poziomach inteligencji emocjonalnej: empatii, motywacji, asertywności, samoświadomości, umiejętnościach społecznych i współpracy.
Jakie są rodzaje empatii?
Psychologowie i badacze wyróżniają zazwyczaj dwa lub trzy rodzaje empatii:
- empatia emocjonalna – opiera się na rozumieniu, że drugi człowiek odczuwa emocje, np. gniew czy strach, a my jesteśmy w stanie wyobrazić sobie te uczucia lub je współodczuwać,
- empatia poznawcza – to obserwacja rzeczywistości z perspektywy drugiej osoby w celu rozpoznania jej emocji, to również rozumienie, refleksja i dedukcja tego, jak czuje się inna osoba,
- empatia współczująca – pozwala nam zrozumieć, czego druga osoba może potrzebować i jak jej pomóc.
Wymienione powyżej rodzaje empatii mogą iść ze sobą w parze, ale nie muszą. Możemy równocześnie współodczuwać emocje innych, ale nie rozumieć ich zachowania, stanowiska lub myślenia.
Czym objawia się empatia?
Zdaniem badaczy empatia przejawia się w:
- spontanicznej życzliwości,
- zainteresowaniu i otwartości na uczucia innych osób,
- akceptacji indywidualności,
- gotowości do bezinteresownego angażowania się na rzecz innych osób,
- gotowości do wyrażania solidarności i wspierania innych,
- poświęceniu się dla dobra innych,
- serdecznym sposobie bycia,
- zainteresowaniu otoczeniem,
- umiejętności wprowadzenia dobrego nastroju,
- akceptacji własnej przeszłości,
- umiejętność prawidłowego wyczucia sytuacji.
Kiedy empatia się rozwija?
Badacze twierdzą, że rodzimy się posiadając już empatię, a nasze zdolności zaczynają dojrzewać około piątego roku życia – ich najsilniejszy rozwój dokonuje się więc w wieku przedszkolnym. Oczywiście nie oznacza to, że wraz z dorosłością nie możemy bardziej rozwinąć naszej empatii. Pomogą nam w tym ćwiczenia i obserwacje, o których wspomnimy w dalszej części artykułu.
Człowiek rodzi się, posiadając empatię. Jej rozwój następuje około piątego roku życia.
Na kształtowanie empatii u dzieci wpływ mają przede wszystkim relacje rodzinne, a także relacje nauczycielskie. Maluch naśladuje zachowanie osób dorosłych, dlatego też ważne jest, aby pokazywać dziecku nie tylko właściwe zachowania, ale również uczyć go miłości i opiekuńczości już od najmłodszych lat.
Sprawdź: Jak wesprzeć osobę w depresji?
Czynniki odpowiedzialne za budowanie empatii
Praktycznie każdy z nas charakteryzuje się zróżnicowanym poziomem empatii. Wynika to przede wszystkim z indywidualnych czynników, które powiązane są z biologią i z naszym rozwojem. Psychologowie wyróżnili trzy grupy przyczyn bezpośrednio odpowiadających za rozwój empatii. Można wśród nich wymienić: predyspozycje biologiczne, predyspozycje psychologiczne, predyspozycje środowiskowe.
Predyspozycje biologiczne zawarte są w naszych genach. Materiał biologiczny może odpowiadać za około 50% rozwoju empatii.
Predyspozycje psychologiczne to natomiast wzorce, na których budujemy poziom empatii we wczesnym dzieciństwie. Wpływają na to przede wszystkim relacje z innymi ludźmi oraz z najbliższymi. Badania dowodzą, że osoby dorosłe, które wychowały się w domu, w którym miały pełną samodzielność, a rodzice nie interesowali się zbytnio losem i rozwojem dziecka, są zdecydowanie mniej empatyczne.
Predyspozycje środowiskowe towarzyszą nam przez całe życie. Są to czynniki, które warunkują rozwój naszej empatii, która może się zmieniać wraz z wiekiem.
Warto wiedzieć, że płeć nie wywiera żadnego wpływu na nasze współodczuwanie. Oznacza to, że popularna teza przedstawiająca kobiety jako bardziej empatyczne od mężczyzn jest po prostu mitem. Owszem, mężczyźni mogą bardziej maskować swoje emocje, ponieważ dostosowują się do oczekiwań społecznych – mężczyzna ma być silny i ma zapewnić bezpieczeństwo swojej rodzinie.
Dlaczego empatia jest ważna?
Empatia jest ważną umiejętnością społeczną, ponieważ wiąże się z budowaniem relacji interpersonalnych. Osoba empatyczna jest świadoma uczuć innych ludzi. Przydaje się to zwłaszcza w sytuacjach konfliktowych oraz prowadzi do ograniczenia zachowań agresywnych.
Psychologowie twierdzą, że bez odpowiednio rozwiniętej empatii nie jesteśmy w stanie stworzyć szczęśliwego związku romantycznego czy nawet relacji przyjacielskiej. Człowiek empatyczny łatwiej wybacza i stara się nie stosować manipulacji czy kłamstwa, ponieważ sam by nie chciał tego doświadczyć.
Empatia przydaje się nam nie tylko w najbliższym otoczeniu i w rodzinie, ale również w wielu miejscach pracy. Bez niej nie bylibyśmy w stanie zaspokoić potrzeby przynależności, która zawarta jest w znanej piramidzie potrzeb Maslowa.
Empatia ułatwia budowanie relacji interpersonalnych, pomaga w pracy zawodowej i w zaspokojeniu potrzeby przynależności.
Według badań osoby empatyczne mają lepiej rozwiniętą intuicję, co pomaga w budowaniu nowych relacji. Człowiek empatyczny inaczej patrzy na społeczeństwo – unika szufladkowania, pozornego oceniania, np. po wyglądzie. Jest również dobrym mediatorem, ponieważ potrafi pozostać bezstronny w konflikcie.
Wysoko rozwinięta empatia sprawia, że chcemy pomagać innych ludziom. Natomiast myśl, że robimy coś bezinteresownie dla drugiej osoby, wzbudza w nas samych pozytywne emocje i poprawia nasze samopoczucie. Często tak bardzo koncentrujemy się na własnych problemach i obniżonym nastroju, że zamykamy się na innych ludzi. Rozwój empatii może nam pomóc w walce ze stresem lub nawet z depresją i zaburzeniami nastrojów. Pamiętajmy jednak o tym, że empatyczne podejście nie polega na ocenianiu słuszności uczuć towarzyszących innej osobie. Empatią nie jest również doradzanie czy przedstawianie gotowych rozwiązań opartych na własnych doświadczeniach.
Brak empatii – o czym świadczy?
Brak empatii lub jej niski poziom są coraz częstszym zjawiskiem. Powiązane są zazwyczaj z wydarzeniami i rozwojem na etapie dzieciństwa: z problemami w rodzinie, chorobą i utratą bliskiej osoby, brakiem akceptacji ze strony rówieśników, ignorowaniem dziecka przez rodziców. Brak empatii może wynikać również z poważnych zaburzeń natury psychicznej, w tym z zaburzeń osobowości, np. osobowość narcystyczna czy osobowość dyssocjalna.
Osoba z mało rozwiniętą empatią przede wszystkim ma problem z budowaniem satysfakcjonujących i stałych relacji społecznych. Nie odnajdzie się również w każdym zawodzie – trudno jest zostać lekarzem, psychologiem czy pielęgniarką bez empatycznego podejścia do swoich pacjentów.
Egocentryzm – przeciwieństwo empatii
Wielu psychologów twierdzi, że przeciwieństwem empatii jest egocentryzm, czyli roszczeniowe podchodzenie do życia – „świat kręci się wokół mnie”. Egocentrycy mają problem z nazwaniem własnych uczuć, przez nie nie są w stanie obiektywnie spojrzeć na wiele sytuacji. Zawsze stawiają siebie w centrum wydarzeń, uważają, że każda rozmowa skupia się na nich i na ich indywidualnych potrzebach. Można więc uznać, że osoba egocentryczna jest pozbawiona empatii – w mniejszym lub w większym stopniu.
Zapoznaj się: Sapioseksualizm – na czym polega i kim jest sapioseksualista?
Jak nauczyć się empatii?
Empatia kształtuje się również w zależności od predyspozycji środowiskowych, co oznacza, że przez całe życie mamy wpływ na jej rozwój. Jak nauczyć się empatycznego podejścia do ludzi? Prezentujemy 10 rad.
1. Ćwiczenie uwagi i obserwacji
Ćwiczenie uwagi i obserwacji otoczenia jest bardzo ważnym elementem rozwoju empatii. Zwracając uwagę na aspekty werbalne i niewerbalne, możemy nie tylko lepiej poznać drugiego człowieka, ale przede wszystkim dowiedzieć się więcej o emocjach i wyrażaniu uczuć.
Przyglądajmy się nie tylko pozytywnym sytuacjom, ale również i tym negatywnym. To nauczy nas, jak rozwiązywać konflikty i pokaże, jaka postawa będzie najlepsza i jak nie zranić drugiej osoby.
2. Aktywne słuchanie
Aktywne słuchanie jest właściwie podstawą każdej udanej relacji interpersonalnej, ale również ogólnej komunikacji międzyludzkiej. Każdy z nas może pozornie słuchać i tak naprawdę skupiać się jedynie na wybranych, wyłapanych informacjach lub wręcz przeciwnie – w ogóle nie skupiać się na rozmowie, jedynie krążąc wokół własnych myśli.
Aktywne słuchanie to rozumienie komunikatu, wyłapanie najważniejszych informacji i przekazu, wczucie się w emocje drugiej osoby i nazwanie jej uczuć, rozważenie całej sytuacji i postawienie się na miejscu naszego rozmówcy.
Przede wszystkim najważniejsze jest, aby nie zakłócać wypowiedzi drugiej osoby. Aktywność możemy wykazać np. poprzez pokiwanie głową. Najgorszym wyjściem jest natomiast porównywanie sytuacji naszego rozmówcy do naszych doświadczeń. Rady, które zaczynają się od słów „ja na Twoim miejscu”, „ja bym postąpił/postąpiła inaczej”, „mylisz się” nie rozwijają naszej empatii, ponieważ nie skupiają się na drugiej osobie, a na nas samych. Dlatego ważne jest również rozgraniczenie własnych doświadczeń i bazowanie jedynie na sytuacji naszego rozmówcy.
3. Ćwiczenie samoświadomości i lepsze poznanie siebie
Ćwiczenie samoświadomości i lepsze poznanie siebie to nic innego jak rozpoznawanie własnych uczuć. Wiele osób dorosłych ma problemy z nazwaniem swoich emocji i przeżyć, przez co nie są również w stanie określić emocji innej osoby, nawet tej z najbliższego otoczenia. Dopóki więc nie przepracujemy sytuacji z własnej przeszłości, z własnego dzieciństwa, to nie będziemy w stanie podejść do drugiego człowieka z empatią i bez zbędnego oceniania.
Jeżeli czujemy, że nasza przeszłość nadal „zbiera żniwa” w teraźniejszości, mamy problem z wyrażaniem uczuć, budowaniem relacji, nie potrafimy wczuć się w sytuację innych, to może być to sygnał do szukania pomocy dla nas samych – podczas uczestnictwa w psychoterapii. Specjalista pomoże nam zrozumieć sedno naszych problemów z uczuciami czy ogólnego niskiego poziomu empatii. Dopóki my sami nie będziemy szczęśliwi, to nie będziemy w stanie być bezinteresownym człowiekiem empatycznym.
4. Prawidłowa komunikacja
Prawidłowa komunikacja powiązana jest nie tylko z aktywnym słuchaniem, o którym pisaliśmy wyżej. To również umiejętność rozmowy o naszych uczuciach. Wiele osób obawia się podzielenia swoim strachem, złością czy smutkiem. Wynika to z przeświadczenia, że przez społeczeństwo lepiej odbierane są osoby z pozytywnym podejściem do życia, czy też wiecznie uśmiechnięte. Niestety, każdy człowiek musi mierzyć się z problemami, kłopotami czy przewrotnością losu. I póki nie zdamy sobie z tego sprawy i nie nauczymy się mówić wprost o tym, co my czujemy w danej sytuacji, to nie będziemy w stanie wyczuć tych emocji u innych.
5. Wolontariat
Wolontariat stanowi skuteczny sposób podniesienia poziomu empatii. Przede wszystkim jako wolontariusze możemy bezpośrednio doświadczyć popularnego powiedzenia – „dobro wraca”. Poprzez pomoc innym nie tylko poprawiamy swoje samopoczucie, ale także ćwiczymy obserwację i wrażliwość, zwłaszcza spotykając się z osobami potrzebującymi twarzą w twarz.
6. Opieka nad zwierzęciem
W rozwijaniu empatii, zarówno u dzieci, jak i u dorosłych pomoże przygarnięcie zwierzęcia domowego. Do grona najczęściej wybieranych pupili należą oczywiście psy oraz koty, ponieważ najbardziej przywiązują się do swojego opiekuna i potrafią okazywać swoją wdzięczność, np. łasząc się, merdając ogonem czy życzliwie witając właściciela.
7. Radość z życia
Pod zwrotem radość z życia może kryć się wiele zagadnień, ale przede wszystkim w aspekcie empatii wiąże się ono z pozytywnym postrzeganiem otoczenia. Jeżeli jesteśmy do wszystkiego nastawieni pesymistycznie, uważamy, że nic dobrego już nas nie spotka lub wszystko negujemy, wówczas będziemy w stanie wyłapać u drugiej osoby wyłącznie emocje podobne do tych, które towarzyszą nam samym. Jeśli stopniowo zaczniemy zauważać w życiu pozytywne strony, pozytywne chwile, wtedy będziemy w stanie rozwinąć naszą empatię i wczuć się w stanowisko drugiej osoby.
8. Akceptacja siebie i innych
W byciu empatycznym człowiekiem pomoże nam również akceptacja samego siebie. Wiele osób nie jest w stanie samemu poradzić sobie z bolesnymi, traumatycznymi wspomnieniami. Dlatego też konwersacje opierają wyłącznie na swoich doświadczeniach – nie próbują wczuć się w sytuację i emocje innych. W byciu empatycznym ważne jest poniekąd odcięcie się od własnej przeszłości i otwarcie serca na pozytywne uczucia.
Równie ważna jest także akceptacja drugiej osoby i postrzeganie jej, jako odrębnej jednostki. Oznacza to, że ten człowiek nie będzie się zachowywać tak samo, jak my – może myśleć w inny sposób, mieć odrębne przekonania, inne doświadczenia i to właśnie na tym bazują jego emocje. My natomiast poprzez rozwój empatii chcemy zaakceptować jego odrębność oraz poznać i zrozumieć jego uczucia, a nie porównywać go do nas i naszych doświadczeń.
9. Zajęcia teatralne
W jaki sposób zajęcia teatralne mogą pomóc nam w rozwoju empatii? Dobry aktor buduje swoją rolę na odzwierciedlaniu danych uczuć i stara się jak najlepiej wyczuć emocje postaci. Do tego po raz kolejny potrzebna jest obserwacja danej emocji – czy to na żywo, czy poprzez oglądanie filmów i seriali.
Kółko teatralne może pomóc nam również w nazwaniu naszych uczuć. Często stosowane są ćwiczenia warsztatowe, które polegają na przeczytaniu danego tekstu czy wypowiedzi, opierając się na różnych emocjach, np. smutku, radości, złości.
10. Analiza sytuacji
Ten ostatni punkt skierowany jest przede wszystkim do osób, które wiedzą, że ich poziom odczuwania empatii jest naturalnie bardzo wysoki. Są w stanie współodczuwać uczucia innych, jednak nie potrafią zrozumieć, dlaczego oni postępują w taki, a nie w inny sposób. Mogą wtedy pojawiać się emocje, takie jak: irytacja, rozgoryczenie, zdezorientowanie. Jest to sygnał, aby włożyć jeszcze więcej wysiłku w rozwój empatii i inteligencji emocjonalnej, a zwłaszcza w próby analizowania danej sytuacji. Możemy wówczas mieć problem np. z nazywaniem własnych uczuć lub z rozgraniczeniem naszej przeszłości.
Bibliografia
K. Stachowicz, Empatia, Wszechświat – Pismo Polskiego Towarzystwa Przyrodników im. Kopernika, 2019
B. Szczepańska-Pabiszczak, Empatia jako forma komunikacji w „świecie życia codziennego”, Poznań 2011 (dostęp online) https://repozytorium.amu.edu.pl/bitstream/10593/4367/1/4-szczepanska-pabiszczak.pdf
M. Dziewiecki, Empatia i asertywność w komunikacji międzyludzkiej, Zeszyty Formacji Katechetów, 2017
Z. Uchnast, Empatia osobowa: metoda pomiaru, Przegląd Psychologiczny, 2001 (dostęp online) https://www.kul.pl/files/714/2.44.2001.art.3.pdf..pdf
A. Białek, Sympatia, empatia, podejmowanie perspektywy, Psychoterapia, 2007 (dostęp online) http://www.psychoterapiaptp.pl/uploads/PT2007n3s23Bialek.pdf
W. Stelmach, Empatia: czy, komu i do czego potrzeba?, Zarządzanie Zasobami Ludzkimi, 2011
