Czym jest lęk?
Lęk to specyficzny stan psychofizjologiczny, w którym odczuwamy silne poczucie zagrożenia. Jest to reakcja naszego umysłu i ciała na sytuację, która wydaje się zagrażać bezpieczeństwu. Zagrożenie, którego się obawiamy, może wiązać się zarówno z czynnikami zewnętrznymi, jak i wewnętrznymi. Co ważne, jest wyobrażone i subiektywne.
Innymi słowy, lęk jest odpowiedzią na niebezpieczeństwo, które obiektywnie nam nie zagraża, jest nierealne i istnieje przede wszystkim w naszej głowie. W rzeczywistości czynnik, który wywołuje w nas lęk, nie stanowi żadnego realnego zagrożenia dla zdrowia czy życia.
Co odróżnia lęk od strachu?
Pojęcia takie, jak „lęk” i „strach” często stosujemy zamiennie. Mało kto zdaje sobie sprawę z tego, że posiadają one zupełnie inne znaczenia. Zastanawiasz się, co je odróżnia?
Bardzo istotny w odróżnieniu lęku od strachu jest fakt, czy dane zagrożenie istnieje naprawdę, czy może zostało przez nas tylko wyobrażone i wizualizowane, zazwyczaj bez racjonalnych przesłanek.
Warto zapamiętać, że strach jest emocją bardziej obiektywną i zrozumiałą od lęku. Poczucie zagrożenia np. przed przystąpieniem do skomplikowanej operacji chirurgicznej jest jak najbardziej usprawiedliwione i wytłumaczalne.
Natomiast lęk jest uczuciem bardzo często irracjonalnym, nieuzasadnionym i nieadekwatnym do zaistniałej sytuacji. Pojawia się jako reakcja na zagrożenie, którego szanse wystąpienia są bliskie zeru. Równie często nie jest to właściwie żadne niebezpieczeństwo. Przykładem może być lęk przed kolorem żółtym, który w żaden sposób nie zagraża naszemu zdrowiu czy życiu.
Czym są zaburzenia lękowe?
Zaburzenia lękowe stanowią grupę różnych zaburzeń psychicznych, dla których charakterystyczne jest przede wszystkim występowanie lęku – zazwyczaj wraz z jego fizycznymi objawami (drżenie rąk czy przyśpieszone bicie serca).
Niestety, życie w ciągłym poczuciu zagrożenia, zamartwianie się o przyszłość i ograniczenia wynikające ze stanów lękowych sprawiają chorym wiele cierpienia. Z kolei próby uniknięcia bodźców wywołujących lęk w krótkim czasie doprowadzają chorych do izolacji i samotności. Postępujące zaburzenia lękowe przekładają się więc bardzo niekorzystnie na codzienne funkcjonowanie i jakość oraz satysfakcję z życia osoby chorej.
Zaburzenia lękowe to grupa zaburzeń psychicznych, którym towarzyszy występowanie lęku oraz fizyczne objawy.
Uciążliwy lęk występuje zazwyczaj w specyficznych sytuacjach (fobia społeczna) lub w odpowiedzi na konkretne bodźce (fobia specyficzna). Oczywiście nie jest to regułą – zaburzenia lękowe mogą bowiem przybierać również postać uogólnionego, stale odczuwanego lęku lub niepokoju – nie wiąże się on wtedy z żadnym konkretnym czynnikiem. Podobnie jest z lękiem napadowym, którego ataków nie sposób przewidzieć.
W tym miejscu warto również wspomnieć, że zaburzeniom lękowym często towarzyszą inne choroby psychiczne, np. depresja, uzależnienie od alkoholu lub narkotyków, zaburzenia osobowości (np. osobowość unikająca) lub zaburzenia odżywiania.
Jakie są rodzaje zaburzeń lękowych?
Istnieje wiele rodzajów zaburzeń lękowych. Różnią się one zarówno bodźcami wywołującymi lęk, jego nasileniem, jak i przewlekłością odczuwanego dyskomfortu.
Zespół lęku uogólnionego
To zaburzenie, które charakteryzuje się nieustannie odczuwanym niepokojem. Osoby z zespołem lęku uogólnionego zamartwiają się dosłownie o wszystko, a ich zachowanie zazwyczaj jest nieadekwatne do zaistniałej sytuacji. Często zakładają najczarniejszy scenariusz ze wszystkich możliwych – nawet jeśli wydaje się irracjonalny i absurdalny.
Zespół lęku uogólnionego charakteryzuje się stale odczuwanym niepokojem, który pojawia się nieadekwatnie do zaistniałej sytuacji.
Eksperci nazywają ten rodzaj niepokoju „lękiem wolnopłynącym”. Co ważne, nie wywołuje go żaden konkretny czynnik – w przypadku zespołu lęku uogólnionego tak naprawdę każda sytuacja i każdy bodziec podobnie wpływają na osobę chorą, czyli wywołując zaniepokojenie i lęk.
Fobia społeczna
Fobia społeczna polega na odczuwaniu lęku w sytuacjach społecznych. Kontakt z innymi ludźmi – zwłaszcza z osobami obcymi – staje się dla osoby chorej bodźcem wyzwalającym bardzo silne reakcje lękowe. Oczywiście, są one połączone z symptomami fizycznymi, czyli drżeniem rąk, nadmiernym poceniem się, zaczerwieniem twarzy lub ogólnym roztrzęsieniem.
Fobia społeczna w szczególności dotyczy m.in. wystąpień publicznych, przebywania w grupie ludzi, spożywania posiłków w miejscach publicznych czy wykonywania połączeń telefonicznych do nieznajomych.
Fobia społeczna wiąże się z odczuwaniem lęku w sytuacjach społecznych. Może dotyczyć m.in. kontaktu z innymi ludźmi, wystąpień publicznych, wykonywania połączeń telefonicznych do obcych.
Wraz z rozwojem fobii społecznej, jej objawy pojawiają się tak naprawdę w większości lub we wszystkich sytuacjach społecznych, w których osoba chora bierze udział. Z czasem może dojść do momentu, gdy samo planowanie i myślenie o kontaktach społecznych będzie wyzwalać silne poczucie niepokoju.
Fobii społecznej nie należy mylić z nieśmiałością czy introwertyzmem. Fobia społeczna wiąże się z lękiem przed oceną. Osoby chore niesłusznie zakładają, że będą obserwowane i oceniane przez innych.
Fobie specyficzne
Fobie specyficzne są związane z dokładnie określonym bodźcem lub sytuacją, które wywołują w chorym lęk. Mogą być to pająki, koty, woda, ciemność, latanie samolotem, znajdowanie się na dużej wysokości czy przebywanie w niewielkim pomieszczeniu.
Często zdarza się, że fobie specyficzne nas zadziwiają. Niecodzienne i rzadko spotykane fobie to na przykład:
- gynofobia – lęk przed kobietami,
- antofobia – lęk przed kwiatami,
- ksantofobia – lęk przed kolorem żółtym,
- gamofobia – lęk przed zawarciem małżeństwa,
- erytrofobia – lęk przed czerwienieniem się.
Oczywiście, podobnie jak zespół lęku uogólnionego, fobie specyficzne bardzo obniżają komfort życia, często utrudniając pacjentom codzienne funkcjonowanie. Niejednokrotnie sprawiają również wiele cierpienia.
Zespół lęku napadowego
Nazywany również zaburzeniami lękowymi z napadami lęku, lękiem napadowym lub lękiem panicznym. Charakteryzuje się przede wszystkim nawracającymi atakami paniki, które zazwyczaj nie mają konkretnego, obiektywnego powodu. Przyczyna ataku paniki jest często nieuchwytna zarówno dla otoczenia, jak i dla osoby chorej.
Napadom lęku towarzyszą bardzo nieprzyjemne objawy fizyczne: duszności, palpitacje serca, zawroty głowy, nudności, uczucie dławienia się czy też suchości w jamie ustnej. Ponadto, podczas ataków paniki chorzy niejednokrotnie są pewni, że za chwilę umrą.
Zespół lęku napadowego cechuje się nawracającymi atakami paniki, które zazwyczaj nie mają konkretnego podłoża. Napadom towarzyszą objawy fizyczne, np: duszności, palpitacje serca, zawroty głowy.
Doświadczenie kilku takich ataków paniki zazwyczaj wywołuje u chorego wtórny lęk oczekiwania – pacjent zaczyna nieustannie obawiać się kolejnych napadów lęku. Co istotne, podczas ich trwania nie kontroluje on swojego zachowania, nie jest również w stanie prawidłowo ocenić sytuacji, w której się znajduje.
Zaburzenia obsesyjno-kompulsywne (OCD)
Zaburzenia obsesyjno-kompulsywne polegają na doświadczaniu obsesyjnych myśli oraz na silnym przymusie wykonywania różnych czynności w celu redukcji odczuwanego lęku. Zazwyczaj dotyczy on sytuacji finansowej, zdrowia i zarazków lub bezpieczeństwa naszych najbliższych.
Zaburzenia obsesyjno-kompulsywne oparte są na obsesyjnych myślach i silnym przymusie wykonywania różnych czynności w celu pozbycia się poczucia strachu.
Klasycznym przykładem jest obsesyjne mycie rąk. Lęk przed zarazkami i śmiertelną chorobą sprawia, że nieustannie myślimy o higienie, bakteriach i ich groźnych dla zdrowia skutkach. Niestety, lęk jest tak silny, że prowadzi do kompulsywnego mycia rąk, które ma na celu pozbycie się śmiercionośnych zarazków – czyli zmniejszenie odczuwanego nieustannie niepokoju. Pacjent nie jest w stanie poradzić sobie z nim w inny sposób, nawet jeśli zdaje sobie sprawę z absurdalności całej sytuacji.
Jak rozpoznać zaburzenia lękowe?
Aby rozpoznać u pacjenta zaburzenie lękowe, konieczne jest spełnienie przez niego kryteriów diagnostycznych. Oczywiście, różnią się one w zależności od rodzaju zaburzenia – inne dotyczą zespołu lęku napadowego, a inne zaburzeń obsesyjno-kompulsywnych (potocznie zwanych natręctwami).
Impulsem do konsultacji ze specjalistą z zakresu zdrowia psychicznego powinno być dla pacjenta przede wszystkim uciążliwe odczuwanie lęku lub wewnętrznego niepokoju bez wyraźnego powodu.
Nieadekwatne do sytuacji poczucie zagrożenia, ciągłe zamartwianie się o przyszłość, niespodziewane ataki paniki, natrętne myśli świadczą o dużym prawdopodobieństwie występowania u pacjenta zaburzeń lękowych.
Jakie są kryteria diagnostyczne według ICD-10 dla zespołu lęku napadowego?
Ciekawi Cię, w jaki sposób rozpoznaje się poszczególne zaburzenia lękowe? Przykładem mogą być kryteria dla zespołu lęku napadowego, które zostały zawarte w ICD-10.
By stwierdzić u pacjenta to zaburzenie, powinniśmy zaobserwować u niego:
- wystąpienie co najmniej kilku napadów lęku w ciągu miesiąca, którym towarzyszyły: duszności, drżenie, palpitacje serca, pocenie się, uderzenia gorąca, uczucie duszenia się, uczucie braku tchu lub inne, nieprzyjemne objawy fizyczne,
- napad lęku, który nie był związany z żadną znaną choremu przyczyną,
- pomiędzy napadami chory funkcjonuje względnie dobrze (możliwy jest natomiast lęk przed kolejnym napadem).
Jakie są kryteria diagnostyczne według DSM-IV dla fobii społecznej?
Według DSM-IV (klasyfikacja zaburzeń psychicznych Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego), aby stwierdzić u pacjenta fobię społeczną, powinien on spełnić poniższe kryteria:
- występowanie silnego lęku w sytuacji ekspozycji społecznej – samo myślenie o takich okolicznościach wywołuje niepokój i objawy somatyczne,
- lęk dotyczy również upokorzenia lub zawstydzenia spowodowanego potencjalnymi słowami, lub działaniami osoby chorej w obecności innych,
- pojawia się coraz częstsze unikanie sytuacji społecznych w obawie o doświadczany wtedy lęk i stres oraz objawy somatyczne,
- obecne jest także cierpienie wywołane unikaniem sytuacji społecznych,
- występujący lęk jest nieuzasadniony lub nadmierny.
Jak już wspomniano, każde z zaburzeń lękowych posiada inne kryteria diagnostyczne – głównie ze względu na różnice dotyczące przebiegu czy nasilenia trudności. Najważniejsze jest jednak zgłoszenie się do specjalisty i szczere opowiedzenie o doświadczanych objawach i problemach w związku z towarzyszącym nam lękiem lub niepokojem.
Dlaczego lekarze nie diagnozują już nerwicy?
Jednym z często używanych pojęć w kontekście zaburzeń lękowych jest „nerwica”. Dawniej można było zresztą usłyszeć od rodziny lub znajomych, że otrzymali oni od lekarza diagnozę nerwicy. Aktualnie się to już jednak nie zdarza – a przynajmniej nie powinno. Dlaczego?
Nerwica jest teraz terminem potocznym, którym określano niegdyś zaburzenia psychiczne, u podłoża, których leżał m.in. lęk. Jednak obecnie obowiązujący ICD-10 zastąpił ten termin właśnie terminem zaburzeń lękowych. Nie przestaliśmy więc chorować na nerwicę – aktualnie znajduje się ona w kryteriach diagnostycznych po prostu pod inną nazwą.
Jakie są przyczyny zaburzeń lękowych?
Przyczyny zaburzeń lękowych są bardzo zróżnicowane. Mogą mieć charakter zarówno genetyczny, osobowościowy, rozwojowy, jak i psychologiczno-społeczny.
Przyczyny zaburzeń lękowych mogą mieć charakter: genetyczny, osobowościowy, rozwojowy, psychologiczno-społeczny.
Nie od dziś wiadomo, że występowanie w rodzinie zaburzeń psychicznych może predysponować kolejne pokolenie do pojawienia się problemów natury psychicznej, m.in. zaburzeń lękowych. Nie są one dziedziczne, istnieje jednak większe ryzyko zapadnięcia na nie, jeśli nasi rodzice lub dziadkowie cierpieli na zaburzenia psychiczne.
Pamiętajmy także, że stresujące, traumatyczne doświadczenia mogą również odegrać istotną rolę w powstawaniu zaburzeń lękowych. Nie bez znaczenia dla przyczyn tego rodzaju trudności jest także struktura naszej osobowości – szczególnie narażone na wystąpienie różnego rodzaju zaburzeń lękowych są osoby neurotyczne lub z niewłaściwie wykształconym rodzajem więzi emocjonalnych.
Powodem rozwoju zaburzeń lękowych może być także uzależnienie od alkoholu lub zażywanie środków psychoaktywnych, które rozregulowują działanie ośrodkowego układu nerwowego.
Bywa, że trudno jest określić, co było pierwsze – doświadczanie przez pacjenta silnego lęku, czy nadużywanie alkoholu, bowiem osoby neurotyczne często sięgają po alkohol w celu rozładowania napięcia i uśmierzenia niepokoju. Z drugiej strony, długotrwałe spożywanie dużych ilości alkoholu (który jest depresantem, lub zażywanie narkotyków, może być przyczyną rozwoju zaburzeń lękowych i depresyjnych.
Jak leczyć zaburzenia lękowe?
W leczeniu zaburzeń lękowych wykorzystuje się przede wszystkim psychoterapię i psychoedukację. W przypadkach, które tego wymagają, do leczenia włącza się także leczenie farmakologiczne.
Psychoterapia
W leczeniu zaburzeń lękowych szczególnie polecana jest psychoterapia poznawczo-behawioralna. Jej głównym celem jest identyfikacja, a następnie modyfikacja zarówno schematów myślowych, jak i zachowań chorego, które prowadzą go do ataków lęku.
Praca na sesjach terapeutycznych w nurcie poznawczo-behawioralnym dotyczy przede wszystkim tego, w jaki sposób wzorce myślowe oraz sposób interpretacji rzeczywistości przez pacjenta wpływają na wywoływanie w nim lęku i wewnętrznego niepokoju.
Terapeuta i pacjent opracowują więc wspólnie bardziej efektywne reakcje, zachowania, przekonania oraz wzorce myślowe. Dzięki nim pacjent w przyszłości potrafi radzić sobie w sytuacjach, które niegdyś powodowały w nim lęk i poczucie zagrożenia.
Oczywiście, w leczeniu zaburzeń lękowych można wykorzystywać również inne rodzaje psychoterapii np. psychoterapię rodzinną czy psychoterapię psychodynamiczną. Przeprowadzane od lat badania wskazują jednak, że to terapia poznawczo-behawioralna przynosi jedne z najlepszych efektów w kontekście leczenia zaburzeń lękowych.
Psychoedukacja
Psychoedukacja pacjenta cierpiącego na zaburzenia lękowe polega m.in. na treningach relaksacyjnych, treningach oddychania przeponowego, treningu autogennym Schultza, progresywnej relaksacji mięśni Jacobsona oraz na wizualizacji.
Głównym celem psychoedukacji w leczeniu zaburzeń lękowych jest rozwijanie w pacjencie umiejętności rozwiązywania problemów, odprężania się w stresujących sytuacjach, relaksacji i kontroli nad własnym ciałem. Nie brakuje również nauki efektywnego reagowania.
Ponadto, psychoedukacja pomaga choremu we właściwej interpretacji swojego zaburzenia, zmienia jego przekonania na temat doświadczanej choroby, wzmacnia go i czyni współodpowiedzialnym za swoje leczenie – co jest niezwykle wartościowe w przypadku leczenia zaburzeń lękowych.
Zobacz: Psychoterapia grupowa – dla kogo? Korzyści terapii grupowej
Farmakoterapia
Niekiedy w zaburzeniach lękowych stosowana jest również farmakoterapia. Możemy podzielić ją na kilka grup: leki przyjmowane doraźnie (uspokajające), leki niwelujące objawy lękowe w tzw. fazie ostrej oraz leki podtrzymujące.
Farmakoterapia w leczeniu zaburzeń lękowych pomaga zmniejszyć lub pozbyć się objawów zaburzenia, nie leczy jednak w żaden sposób jego przyczyn. Często stosowane doraźnie benzodiazepiny łagodzą jedynie objawy zaburzenia, nie mogą być jednak przyjmowane zbyt długo, bo prowadzą do uzależnienia. Jest to więc rozwiązanie jedynie tymczasowe – dlatego też w leczeniu zaburzeń lękowych pacjentów zachęca się przede wszystkim do uczestniczenia w psychoterapii.
Najczęściej stosowanymi lekami wspomagającymi leczenie zaburzeń lękowych są leki z grupy SSRI i SNRI. Dzięki temu, że nie uzależniają, to mogą być stosowane przez wiele miesięcy, stabilizując poziom neuroprzekaźników w ośrodkowym układzie nerwowym. Nie zmienia to jednak faktu, że podstawą w leczeniu zaburzeń lękowych powinna być psychoterapia i psychoedukacja.
Czy zaburzenia lękowe można wyleczyć?
Wiele osób zastanawia się nad tym, czy zaburzenia lękowe można wyleczyć. Jak wiemy, osoby borykające się z fobią społeczną, zespołem lęku uogólnionego czy zespołem lęku napadowego często doświadczają nawrotów swojego zaburzenia.
Warto podkreślić, że duże znaczenie w leczeniu zaburzeń lękowych ma rodzaj podjętych działań. Jeśli zdecydujemy się przede wszystkim łagodzić objawy zaburzenia poprzez farmakoterapię, to istnieje duże prawdopodobieństwo nawrotu choroby po ich odstawieniu.
O wiele lepsze rokowania daje pacjentom zastosowanie psychoterapii, która wyposaża ich w nowe umiejętności, efektywniejsze schematy myślowe i sięga do przyczyn zaburzenia. Dzięki temu istnieje o wiele mniejsze ryzyko ponownego doświadczania np. ataków paniki.
Co ważne, działania psychoterapeutyczne i psychoedukacyjne rozwijają w pacjencie zdolności radzenia sobie w trudnych sytuacjach i dają mu narzędzia do walki z lękiem – dlatego nawet w przypadku nawrotu choroby pacjent nie jest już ani bezradny, ani bezbronny.
Bibliografia
A. Nitka-Siemińska, Zaburzenia lękowe — charakterystyka i zasady leczenia, Forum Medycyny Rodzinnej tom 8, nr 1, 2014
https://trzymsie.pl/zaburzenia-lekowe/
A. Kacprzyk-Straszak, A. Pawlak, K. Kucharczyk, Zaburzenia lękowe – rzeczywistość obok nas [w:] Beskidzkie Dziedzictwo V, red. S. Cadr, S. Ciupka, Łodygowice 2017 (dostęp onine) https://www.researchgate.net/profile/Aleksander-Sapinski/publication/317411601_Spoleczna_Odpowiedzialnosc_Instytucji_Kultury_w_Polsce/links/593955a0aca272bcd1b71f98/Spoleczna-Odpowiedzialnosc-Instytucji-Kultury-w-Polsce.pdf#page=95
R. Jaeschke, M. Siwek, B. Grabski, D. Dudek, Współwystępowanie zaburzeń depresyjnych i lękowych, Psychiatria tom 7 nr 5, 2010 (dostęp online) https://journals.viamedica.pl/psychiatria/article/view/29104/23869
http://www.psychologia.net.pl/artykul.php?level=109
M. Gulcz. M. Polak, Zastosowanie terapii poznawczo-behawioralnej w leczeniu wybranych zaburzeń lękowych: zespołu lęku napadowego i PTSD, Nowiny Psychologiczne 2, 2002 (dostęp online) http://mwxbohi.psychologia.net.pl/inne/ptsd.pdf
