Co to jest ADHD i na czym polega?
ADHD (ang. Attention Deficit Hyperactivity Disorder), czyli zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi jest jednym z najczęściej diagnozowanych zaburzeń neurorozwojowych w dzieciństwie. ADHD występuje na całym świecie i szacuje się, że dotyka od 3 do 10% dzieci w wieku szkolnym oraz ok. 4-5% dorosłych.
Na ADHD składają się trudności z utrzymaniem uwagi, niepokój ruchowy, impulsywność, nadmierna ruchliwość oraz łatwe rozpraszanie się podczas wykonywania różnych czynności. Pacjenci z ADHD doświadczają także trudności i problemów dotyczących funkcjonowania społecznego.
Pierwsze objawy ADHD można zauważyć już u dziecka w wieku przedszkolnym (ok. 5 roku życia). Najczęściej zespół nadpobudliwości psychoruchowej diagnozowany jest jednak w wieku 7-10 lat.
ADHD w podobnym stopniu dotyka chłopców i dziewczynki – z tą różnicą, że u chłopców częściej w obrazie ADHD występuje nadpobudliwość i impulsywność, a u dziewczynek dominują zaburzenia uwagi i koncentracji.
Jakie są objawy ADHD u dziecka?
U każdego dziecka z ADHD objawami osiowymi (głównymi) są:
- impulsywność,
- deficyty uwagi,
- nadruchliwość.
Występują one jednak w różnym nasileniu i w różny sposób manifestują się w zachowaniu dziecka, także w zależności od jego wieku. Zaobserwować można wspomniane już różnice w przebiegu ADHD u dziewczynek i u chłopców.
Pierwsze objawy ADHD obserwuje się już u niemowlaków. Zazwyczaj dotyczą one zaburzeń snu dziecka – jest on płytki i przerywany, a malucha bardzo trudno jest uśpić. Zaobserwować można u niego także duże pobudzenie emocjonalne, żywiołowość i przykuwającą uwagę mimikę twarzy.
Wraz z biegiem czasu kolejnymi objawami ADHD mogą być: opóźniony rozwój mowy, bardzo duża zmienność zainteresowań i pierwsze trudności z koncentracją oraz uwagą. W wieku przedszkolnym dziecko z ADHD może przejawiać problemy z prawidłowym artykułowaniem głosek lub doświadczać jąkania rozwojowego.
Charakterystyczne trudności dziecka z ADHD
Dziecko z ADHD doświadcza charakterystycznych trudności, w zależności od specyfiki dominujących u niego objawów. Poznaj charakterystyczne trudności, których może doświadczać.
Trudności związane z zaburzeniami uwagi i koncentracji:
- dziecko nie potrafi się skupić na wykonywaniu jednej czynności,
- często zapomina o różnych rzeczach,
- nie potrafi się zorganizować i jest bardzo roztargnione,
- często wygląda na rozkojarzone i bujające w obłokach,
- odkłada wszystko na ostatnią chwilę,
- często gubi różne przedmioty i nie wie, co mogło się z nimi stać,
- unika zajęć wymagających skupienia i dłuższego zaangażowania,
- podczas wypowiedzi odbiega od tematu i nie kończy myśli.
Trudności związane z impulsywnością:
- dziecko często podejmuje ryzykowne działania,
- spontanicznie i bez zastanowienia wyraża swoje zdanie,
- jest niecierpliwe i nie potrafi czekać na swoją kolej,
- często przeszkadza innym i nie panuje nad sobą,
- próbuje zwrócić na siebie uwagę otoczenia,
- nie potrafi przestrzegać ustalonych reguł i zasad,
- ma kłopot z regulacją własnych emocji i uczuć,
- nie przewiduje w dostatecznym stopniu konsekwencji swoich działań.
Trudności związane z niepokojem ruchowym i nadpobudliwością:
- dziecko jest nieustannie w ruchu – często bezsensownym,
- pomimo próśb nie potrafi powstrzymać się od wiercenia,
- nie potrafi odpoczywać w spokoju i ciszy,
- szybko rezygnuje z podjętych działań na rzecz czegoś innego,
- ma nieestetyczne i niestaranne pismo.
Jakie są objawy ADHD u dorosłych?
Nie zawsze ADHD zostaje zdiagnozowane w okresie dzieciństwa lub dorastania. Zdarza się, że osoby z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej wkraczają w dorosłość i nie mają pojęcia o swoim zaburzeniu.
Dorośli z ADHD doświadczają jednak szeregu uciążliwych problemów, które na co dzień są odczuwalne zarówno przez ich otoczenie i najbliższych, jak i przez nich samych.
Dorośli z ADHD mogą doświadczać trudności z koncentracją, brakiem organizacji w życiu prywatnym i zawodowym oraz z brakiem umiejętności aktywnego słuchania.
Częściej do wspomnianych problemów należą trudności związane z koncentracją i utrzymaniem uwagi, a rzadziej spowodowane ich nadpobudliwością psychoruchową. ADHD wraz z wiekiem może bowiem znacząco zmieniać swój przebieg.
Najczęstsze symptomy ADHD u dorosłych:
- brak staranności i dokładności podczas wykonywania różnych czynności,
- trudności z czytaniem obszernych tekstów i prowadzeniem długich rozmów telefonicznych,
- niechęć do angażowania się w długofalowe projekty i przedsięwzięcia,
- nadmierna gadatliwość i przerywanie wypowiedzi swojemu rozmówcy,
- brak organizacji w życiu zawodowym i prywatnym,
- zapominanie o codziennych obowiązkach i gubienie ważnych przedmiotów,
- brak umiejętności słuchania i bujanie w obłokach podczas rozmowy,
- podejmowanie ryzykownych zachowań (używki, hazard).
Osoby dorosłe z ADHD, które nie zostały zdiagnozowane w okresie dzieciństwa, często posiadają obniżoną samoocenę i nie rozumieją, co jest z nimi „nie tak” i dlaczego nie potrafią się dopasować do reszty. Niejednokrotnie dorastali z łatką dzieci niegrzecznych i nieposłusznych.
Dorośli z ADHD często mają poczucie zmarnowanego potencjału i zaprzepaszczonych szans. Cierpią także przez swoją impulsywność, napady złości i skłonność do podejmowania ryzykownych działań, bo np. uzależniają się lub zadłużają. Nie potrafią przestrzegać ustalonych reguł nawet dla własnego dobra.
Dorośli z niezdiagnozowanym ADHD mają także ogromne trudności z kończeniem rozpoczętych przez siebie inicjatyw. Prawie nigdy nie doprowadzają do końca swoich działań, przez co z czasem tracą zaufanie otoczenia. Sprawiają wrażenie niezorganizowanych i pogubionych.
Jakie typy ADHD możemy wyróżnić?
Każdy przypadek ADHD może się od siebie nieco różnić i dlatego tak istotne jest indywidualne podejście do każdego pacjenta, u którego zachodzi podejrzenie zespołu nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi.
Według DSM-V (amerykańskiej klasyfikacji chorób) możemy wyróżnić opisane poniżej podtypy ADHD.
- Podtyp ADHD z przewagą zaburzeń uwagi
Do jego określenia używa się czasami terminu ADD. Ten rodzaj ADHD częściej występuje u dziewczynek. Nie sprawiają one problemów wychowawczych, nie są hałaśliwe ani nadmiernie ruchliwe. U dziecka z tym rodzajem ADHD widoczne jest specyficzne „bujanie w obłokach”. Na pierwszy plan wysuwają się bowiem deficyty w obszarze zaburzeń koncentracji i uwagi.
Dziecko trafia do lekarza najczęściej z powodu problemów z nauką. Pomimo wytężonej pracy, nie jest ono w stanie rozwiązywać zadań wymagających dłuższej koncentracji, często popełnia błędy i zapomina, co miało zrobić lub robi to niestarannie. W okresie dorastania i wczesnej dorosłości często pojawiają się zaburzenia lękowe i uzależnienia.
- Podtyp ADHD z przewagą nadruchliwości i impulsywności
Jest częściej diagnozowany u chłopców. Wiąże się z większym ryzykiem występowania w przyszłości zaburzeń zachowania i depresji.
Dziecko jest impulsywne, nie panuje nad swoimi emocjami, często pomimo próśb nie potrafi „usiedzieć w miejscu”. Pojawiają się u niego zachowania ryzykowne, postawa „wszystko na nie” oraz łamanie zasad bez względu na środowisko, a także mściwość i drażliwość. Dziecko z tym typem ADHD sprawia poważne problemy wychowawcze swoim opiekunom.
- Podtyp ADHD mieszany
To najczęściej występujący u dzieci typ ADHD. Ze względu na mieszankę wszystkich trzech podstawowych objawów ADHD (nadruchliwości, impulsywności i zaburzeń koncentracji uwagi) to właśnie pacjenci z typem mieszanym najczęściej doświadczają różnego rodzaju niepowodzeń w szkole i przejawiają najwięcej zachowań problemowych – zarówno w domu, jak i w grupie rówieśniczej.
Jak diagnozuje się ADHD u dzieci?
Diagnozę ADHD stawia się po spełnieniu kryteriów diagnostycznych zawartych w ICD-10 lub w DSM-V. W przypadku ICD-10 odsetek diagnozowanych wynosi 1-2%, przy zastosowaniu kryteriów obecnych w DSM-V jest to już 6-7% dzieci.
Diagnoza ADHD jest jednak procesem niezwykle złożonym i w jego przeprowadzenie angażowani są różni specjaliści, m.in. psycholog i lekarz psychiatra.
Niektóre zaburzenia somatyczne i neurologiczne mogą powodować symptomy podobne do ADHD. Przed postawieniem diagnozy należy więc wykluczyć inne przyczyny charakterystycznych objawów.
Przed postawieniem dziecku diagnozy ADHD konieczne jest jednak wykluczenie innych przyczyn doświadczanych przez niego objawów. Niektóre zaburzenia somatyczne i neurologiczne mogą bowiem powodować podobne do ADHD symptomy. Są to: różnego rodzaju alergie, zatrucie ołowiem, zaburzenia wzroku i słuchu, choroby tarczycy, padaczka, tiki czy skutki uboczne stosowania niektórych leków lub stosowanie substancji psychoaktywnych. Dopiero po wykluczeniu innych przyczyn należy rozważyć, czy objawy spełniają kryteria diagnostyczne dla ADHD.
Wykorzystywanymi przez specjalistów metodami diagnozowania ADHD jest m.in. stosowanie baterii testów psychometrycznych i przeprowadzanie wnikliwego wywiadu klinicznego z psychologiem diagnostą. Warto także podkreślić, że u każdego dziecka ADHD może przybierać odrobinę inny przebieg, więc bardzo ważne jest indywidualne podejście do każdego diagnozowanego przypadku.
Diagnoza ADHD u dorosłych
Wiele osób dopiero w wieku dorosłym zauważa u siebie pewne symptomy przypominające ADHD i udaje się do specjalisty w celu ewentualnej diagnozy. Często wiedzeni są chęcią odkrycia i zrozumienia przyczyn trudności, których doświadczają od dziecka.
Diagnoza ADHD u dorosłych nie jest jednak łatwa, polega bowiem przede wszystkim na pogłębionym wywiadzie dotyczącym ich funkcjonowania w wieku szkolnym.
Diagnosta próbuje bowiem ustalić, czy w historii dzieciństwa u osoby podejrzewającej u siebie ADHD pojawiały się deficyty uwagi i nadpobudliwość motoryczna. Istotny jest dla niego również fakt, czy towarzyszyły temu takie problemy, jak napady złości, nieprawidłowe zachowania w szkole, emocjonalna nadpobudliwość czy impulsywność.
Istotne dla postawienia diagnozy ADHD jest to, czy osoba dorosła doświadcza obecnie problemów z uwagą i nadpobudliwością ruchową.
Kolejną kwestią, która interesuje diagnostę, jest aktualny sposób funkcjonowania osoby dorosłej. Istotne dla postawienia diagnozy ADHD jest to, czy doświadcza ona obecnie problemów z uwagą i nadpobudliwością ruchową.
Ponadto powinny u niej wystąpić co najmniej dwie z poniższych trudności:
- wybuchowy temperament,
- niska odporność na sytuacje stresujące,
- brak zorganizowania,
- impulsywność,
- chwiejność emocjonalna.
Warto jednak podkreślić, że z ADHD można wyrosnąć. Nie dzieje się tak we wszystkich przypadkach, szacuje się jednak, że u 1/3 dzieci z diagnozą ADHD objawy znikną w wieku dorosłym.
Zaburzenia często współwystępujące z ADHD
U przeważającej część pacjentów z ADHD występują również inne zaburzenia. Często diagnozowane są u nich specyficzne zaburzenia rozwoju i umiejętności szkolnych oraz specyficzne zaburzenia rozwoju mowy, a także zaburzenia zachowania i zaburzenia opozycyjno-buntownicze, a u dorosłych – antyspołeczne zaburzenia osobowości.
Ponadto, z ADHD często współwystępują:
- zaburzenia lękowe,
- zaburzenia obsesyjno-kompulsywne,
- zaburzenia nastroju,
- zespół Tourette’a i tiki,
- nadużywanie substancji psychoaktywnych.
Jak zaobserwowano, osoby z ADHD częściej podejmują próby samobójcze. Według niektórych doniesień ADHD może także współwystępować z chorobą afektywną dwubiegunową o wczesnym lub bardzo wczesnym początku (przed 13. rokiem życia).
Zaburzenia współwystępujące z ADHD często stają się przyczyną wizyty u specjalisty zdrowia psychicznego. Zdarza się, że dopiero wówczas dochodzi do zdiagnozowania ADHD u osoby dorosłej i poznania przyczyn np. depresji lub fobii społecznej, jako wtórnych do pierwotnie występującego zespołu nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi.
Przyczyny ADHD u dzieci
U podłoża ADHD leżą nieprawidłowości w funkcjonowaniu ośrodkowego układu nerwowego. Zaobserwowano, że u dzieci z ADHD poszczególne struktury mózgu nie rozwijają się w tym samym tempie i w takim samym stopniu, co ma bezpośredni wpływ na ich zdolności poznawcze i społeczne funkcjonowanie.
Na pojawienie się ADHD u dziecka wpływ mają różnorodne czynniki.
- Geny
Najnowsze badania sugerują, że zmiany w mózgu odpowiedzialne za powstawanie ADHD mogą być dziedziczne, wciąż jednak nie udowodniono tego w 100 procentach. Wiadomo jednak, że za powstawanie ADHD odpowiedzialny jest więcej niż jeden gen.
- Brak równowagi neuroprzekaźników (m.in. dopaminy)
Zaobserwowano, że na powstawanie ADHD wpływ może mieć także ilość neuroprzekaźnika, jakim jest dopamina – u dzieci z ADHD stwierdzono jej zbyt wysoki poziom. Zauważono również nierównowagę pomiędzy ilością noradrenaliny i dopaminy.
- Nieprawidłowości w funkcjonowaniu pewnych struktur mózgowych
Nieprawidłowe funkcjonowanie części móżdżku oraz kory przedczołowej może odpowiadać za typowe objawy ADHD. To te struktury w mózgu są odpowiedzialne za sposób zachowania, odporność na zakłócenia czy poczucie czasu.
Do dziś jednak przyczyny ADHD nie są do końca zbadane. Niezmiernie trudno jest wskazać powody, dla których niektóre dzieci borykają się z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi, a inne nie. Wiadomo natomiast, że bardzo istotne dla dzieci z diagnozą ADHD jest jasne ustalanie zasad, reguł i granic. Prawidłowe oddziaływania wychowawcze i środowiskowe mogą znacząco poprawić komfort życia osoby z ADHD. I odwrotnie – zaniedbania pedagogiczne mogą znacząco potęgować objawy ADHD u dzieci i młodzieży.
Jak leczyć ADHD u dziecka?
ADHD u dziecka wymaga kompleksowego i wielotorowego oddziaływania, które opiera się na kilku filarach.
Oddziaływania pedagogiczne rodziców i nauczycieli
Wiele mówi się o oddziaływaniach wychowawczych w przypadku dzieci z ADHD. Są one niezwykle istotne, bo jak już wspomniano – nieprawidłowe praktyki wychowawcze mogą w krótkim czasie doprowadzić do nasilenia się objawów ADHD u dziecka.
Istotna dla leczenia ADHD jest także współpraca rodziców lub opiekunów dziecka z jego nauczycielami i szkołą. Tylko porozumienie się w kwestii stosowanych wobec dziecka reguł i zasad jest skutecznym sposobem na złagodzenie symptomów ADHD.
Psychoedukacja dziecka i jego otoczenia
Filarem leczenia ADHD powinna być także psychoedukacja zarówno samego pacjenta, jak i jego najbliższego otoczenia. Dzieci z ADHD często są postrzegane jako niegrzeczne i złośliwe. W rzeczywistości jednak ich zachowanie nie wynika z braku kultury i niewychowania, a z zaburzeń i deficytów w obrębie funkcji wykonawczych.
Psychoedukacja jest sposobem na zrozumienie tej choroby i nauczenie się przez otoczenie dziecka z ADHD, jak z nim postępować, by łagodzić jego impulsywność, nadpobudliwość i inne trudne zachowania wynikające z ADHD.
Treningi umiejętności społecznych
Trening umiejętności społecznych jest dedykowany zarówno dzieciom, jak i młodzieży, która przejawia trudności w aspekcie funkcjonowania społecznego. Dziecko z ADHD często miewa problemy z nawiązywaniem prawidłowych relacji ze swoimi rówieśnikami.
Dzięki treningowi umiejętności społecznych (TUS) dziecko z ADHD może nauczyć się współpracy w grupie, inicjowania rozmowy, zawierania znajomości, reagowania na krytykę czy inne nieprzyjemne wydarzenia. Trening umiejętności społecznych uczy także panowania nad własnymi emocjami, efektywnego prowadzenia dyskusji i kontrolowania złości.
Psychoterapia indywidualna
Dziecko z ADHD doświadcza wielu problemów natury psychologicznej. Często ciężko mu poradzić sobie z problemami w nauce lub nie akceptacją rówieśników. Nieustanna dezaprobata otoczenia może znacząco obniżać jego samoocenę i poczucie własnej wartości.
Na psychoterapii dziecko z ADHD może popracować nad większą pewnością siebie i wiarą we własne możliwości, a także umiejętnością kończenia zadań, które rozpoczęło.
Psychoterapia dziecka z ADHD jest dla niego także świetną okazją do nauki odpowiednich sposobów regulacji własnych emocji i panowania nad impulsywnością. Techniki poznawczo-behawioralne mogą pomóc mu także w wypracowaniu większej systematyczności i rutyny w wypełnianiu codziennych obowiązków.
Farmakoterapia
Najważniejszym celem stosowania farmakoterapii w ADHD jest zlikwidowanie lub zmniejszenie objawów zaburzenia. Zdaniem wielu badaczy to właśnie leki na ADHD są najskuteczniejszym sposobem leczenia zespołu nadpobudliwości psychoruchowej, nie mogą być jednak jedynym sposobem na radzenie sobie z ADHD u dziecka.
Istnieje wiele metod leczenia ADHD oraz sposobów na radzenie sobie z trudnościami, jakie powoduje to zaburzenie. Należy jednak pamiętać, że każda forma pomocy dziecku z ADHD powinna być dobierana indywidualnie i według potrzeb osoby zmagającej się z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej.
Jak leczyć ADHD u dorosłego?
Diagnoza ADHD u osoby dorosłej często bywa dla niej pewnego rodzaju ulgą – po wielu latach trudności i problemów z koncentracją, impulsywnością i nieumiejętnością kończenia rozpoczętych zadań, dorosły z ADHD nareszcie poznaje ich przyczynę.
ADHD u osób dorosłych, podobnie jak u dzieci, można leczyć. Oddziaływania lecznicze opierają się jednak przede wszystkim na łagodzeniu objawów, które aktualnie utrudniają pacjentowi prowadzenie satysfakcjonującego życia. Do najczęściej zgłaszanych trudności należą problemy z koncentracją uwagi, napady złości, nieumiejętność doprowadzania jakichkolwiek działań do końca i częste podejmowanie nieuzasadnionego ryzyka – zarówno w życiu zawodowym, jak i prywatnym.
Leczenie ADHD u dorosłych może opierać się na psychoterapii indywidualnej, farmakoterapii, psychoedukacji oraz różnego rodzaju treningach i warsztatach. Wybór formy pomocy osobom dorosłym z ADHD zależy przede wszystkim od objawów, których doświadczają i które znacząco obniżają jakość ich życia.
Źródła
M. Dmitrzak-Węglarz, J. Duda, A. Stopień, Postępy i trudności w identyfikacji biologicznych i genetycznych przyczyn zespołu nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi (ADHD), Psychiatr. Pol. 2021; 55(4): 769-786 (dostęp online) https://www.psychiatriapolska.pl/Progress-and-stumbling-blocks-in-the-discovery-of-biological-and-genetic-basis-of,116884,0,1.html
I. Krempińska, Zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi (ADHD) w ujęciu neurokognitywistycznym i pedagogicznym, Neurokognitywistyka w patologii i zdrowiu, 2009-2011, Pomorski Uniwersytet Medyczny w Szczecinie (dostęp online) https://old.pum.edu.pl/__data/assets/file/0008/47438/NK_2011_072-080.pdf
R. Gaidamowicz, A. Deksnyte, K. Paulinauskalite i in., ADHD – Plaga XXI wieku?, Psychiatr. Pol. 2018; 52(2): 287–307 (dostęp online) https://docer.pl/doc/e8nc8n5
https://www.centrumdobrejterapii.pl/materialy/zespol-nadpobudliwosci-psychoruchowej-adhd/
