Czym są zaburzenia osobowości i jakie są ich przyczyny?
Zaburzenia osobowości są długotrwałe i najczęściej ich pierwsze objawy pojawiają się w dzieciństwie lub w okresie młodzieńczym. Zaburzenia wpływają na odbieranie zakłóconego obrazu własnej osoby, a także doprowadzają do zahamowania rozwoju osobowości.
Zaburzenia osobowości oparte są na: zakłóceniach w prawidłowym funkcjonowaniu chorego w społeczeństwie, braku zdolności zrozumienia uczuć innych ludzi, problemach w rozwijaniu relacji interpersonalnych. Mogą doprowadzić do depresji, zaburzeń lękowych, a także do dyskomfortu psychicznego.
Osobowość unikająca – charakterystyka
Osobowość unikająca należy do grona zaburzeń osobowości charakteryzujących się strachem, lękiem oraz napięciem nerwowym.
Osobowość lękliwa dotyczy od 0,5% do 1% populacji ogólnej, z czego około 10% pacjentów wymaga specjalistycznego leczenia w klinikach zdrowia. Odsetek zachorowalności jest podobny zarówno w przypadku mężczyzn, jak i kobiet.
Cechy charakterystyczne dla osobowości lękliwej tracą na nasileniu wraz z wiekiem osoby chorej. Wśród dzieci i młodzieży zachowania unikowe mogą być uwarunkowane fazą rozwoju.
Jakie są cechy osobowości unikającej?
Człowiekowi z osobowością unikającą towarzyszy stałe poczucie lęku, strachu, niepokoju oraz niepewności wpływające na jego relacje z innymi. Odbierany jest jako wycofany społecznie, wręcz izolujący się introwertyk.
Osoba lękliwa ma niskie poczucie własnej wartości – jest przekonana o niedopasowaniu się do norm społeczeństwa oraz o własnej nieatrakcyjności. Jednocześnie silnie pragnie akceptacji i uznania, ale blokuje ją lęk przed rozczarowaniem, odrzuceniem, krytyką.
Osobie unikającej towarzyszy poczucie lęku, strachu oraz przekonanie o własnej nieatrakcyjności i niedopasowaniu do społeczeństwa. Sprawia to, że chory unika bliskich kontaktów z innymi ludźmi.
Człowiek z zaburzeniem osobowości unika sytuacji, w których mógłby czuć się niepewnie, przez co nie zawiera bliskich kontaktów i ogranicza interakcje społeczne do małego grona zaufanych znajomych. Posiada natomiast rozbudowany świat fantazji.
Człowiek z osobowością unikającą stale analizuje własne zachowania w obawie przed popełnieniem błędu. Wykazuje niechęć do nowych doświadczeń i odczuwa silną potrzebę zapewnienia sobie bezpieczeństwa.
Poprzez potrzebę zapewnienia sobie bezpieczeństwa, stara się nie rzucać w oczy. Na zewnątrz prezentuje się jako osoba opanowana, lecz w rzeczywistości miewa ataki paniki oraz stara się tłumić wszystkie emocje. Stale analizuje własne zachowania, wykazując niechęć do nowych doświadczeń. Równocześnie pragnie miłości oraz się jej boi.
Trudności społeczne
Poprzez niezrealizowane pragnienie miłości i bliskości z drugim człowiekiem osoba unikająca żyje w osamotnieniu oraz w poczuciu własnej nieatrakcyjności. Uważa, że inni pragną go upokorzyć, przez co przeżywa nawet najmniejszą krytykę. Podczas spotkań towarzyskich pojawiają się ataki paniki.
Osobie lękliwej towarzyszy lęk przed byciem sobą, który wynika z przekonania, że otoczenie nigdy jej w pełni nie zaakceptuje. Odizolowanie wpływa na to, że chory odczuwa brak wsparcia społecznego.
Człowiek z zaburzeniem osobowości zazwyczaj osiąga zbyt małe sukcesy edukacyjne, zawodowe itp. w stosunku do swoich możliwości. Nie dostrzega również drzemiącego w nim potencjału.
Jakie są kryteria diagnostyczne osobowości unikającej?
Kryteria, które pozwalają na zdiagnozowanie zaburzenia osobowości typu osobowość unikająca, zostały zawarte w Kryteriach Diagnostycznych Chorób Psychicznych – opracowanych przez Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne (DSM-V) – oraz w Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób ICD-10.
Do kryteriów diagnostycznych należą poniższe cechy i zachowania chorego:
- niechęć do angażowania się w relacje z innymi ludźmi przy jednoczesnym braku pewności co do ich sympatii,
- unikanie zajęć, obowiązków, które oparte są na znacznych kontaktach interpersonalnych,
- obawa przed odrzuceniem społecznym, dezaprobatą,
- zahamowania w bliskich relacjach oraz w związkach intymnych – oparte są na obawie i strachu przed kompromitacją,
- w sytuacjach towarzyskich występujący obsesyjny lęk przed krytyką,
- postrzeganie siebie jako osoby gorszej od innych lub nieatrakcyjnej,
- uczucie skrępowania towarzyszące zawieraniu nowych znajomości,
- niechętne podejmowanie ryzyka, brak zaangażowania w nowe zadania ze względu na lęk przed kompromitacją,
- stałe poczucie napięcia i niepokoju,
- niechęć do wchodzenia w związki i bliskie relacje,
- unikanie kontaktów społecznych.
Jakie są przyczyny rozwoju osobowości unikającej?
Przyczyny występowania osobowości unikającej u chorego można podzielić na trzy czynniki: biologiczne, społeczno-kulturowe, psychologiczne.
Do czynników biologicznych wpływających na rozwój zaburzenia osobowości należą:
- rola temperamentu dziecka: nieśmiałość, zahamowania, wysoki poziom neurotyzmu występujący z niskim ekstrawertyzmem,
- rozwój psychiczny dziecka w okresie niemowlęcym lub we wczesnym dzieciństwie,
- wolny lub nierównomierny rozwój fizyczny.
Przyczyny zawarte w czynnikach społeczno-kulturowych to:
- społeczeństwa indywidualistyczne – osoba obawia się krytyki, odrzucenia, znacznego odbiegania od obowiązujących standardów,
- społeczeństwa kolektywistyczne – osoba obawia się urażenia innych swoim zachowaniem.
Do czynników psychologicznych należą:
- nałożenie na podatność biologiczną specyficznych doświadczeń zazwyczaj w okresie dzieciństwa,
- negatywne relacje rodzinne,
- rodzice wymagający, a jednocześnie krytykujący i odrzucający dziecko,
- poniżanie i wyśmiewanie dziecka przez najbliższą rodzinę,
- niespełnione potrzeby dziecka – chęć akceptacji, bliskości, poczucia bezpieczeństwa,
- świat postrzegany jako miejsce zagrażające bezpieczeństwu,
- wiązanie życia społecznego z brakiem bezpieczeństwa oraz z nienawiścią do własnych słabości,
- lęk przed wyśmianiem, poniżeniem, przeczulenie na punkcie popełniania błędów – wynikają z nieodpowiedniej postawy rodziców względem dziecka,
- nadmiernie kontrolujące środowisko rodzinne, które ogranicza autonomię dziecka.
Osobowość unikająca a inne zaburzenia
Osobowość unikająca współwystępuje z: osobowością z pogranicza (borderline), osobowością paranoiczną, osobowością schizoidalną oraz z osobowością schizotypową.
Osobowość unikająca a zaburzenie lękowe uogólnione – zaburzenia lękowe mogą wynikać ze stałego napięcia powiązanego z sytuacjami społecznymi.
Osobowość unikająca a fobia społeczna – badania kliniczne wykazują, że osobowość unikająca może występować jako ostrzejsza forma fobii społecznej.
Osobowość a zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne – obsesje i kompulsje mogą współwystępować z zaburzeniem osobowości. Odwracają uwagę od niedoskonałości osoby chorej.
Osobowość unikająca a agrofobia – zaburzenie osobowości ma zazwyczaj stabilny przebieg, a zachowania unikowe poprzedzane są napadami paniki. W przypadku agrofobii zachowania unikowe pojawiają się po atakach paniki, a ich nasilenie zależy od częstotliwości lub intensywności napadów.
Osoba unikająca a osobowość zależna – zaburzenia często ze sobą współwystępują. Osoba lękliwa unika bliskich relacji.
Osobowość lękliwa a osobowość anankastyczna – osoba anankastyczna w życiu dąży do osiągnięcia perfekcji. Osoba unikająca wycofuje się zadań w momencie, gdy odczuwa ryzyko popełnienia błędu.
Osobowość lękliwa może łączyć się z depresją, zaburzeniami dysocjacyjnymi, zaburzeniami pod postacią somatyczną (zwłaszcza z dysmorfofobią polegającą na zaabsorbowaniu niewielkim lub wyimaginowanym defektem ciała, np. blizną).
Jak leczyć osobowość unikającą?
Leczenie osobowości unikającej powinno opierać się specjalistycznej psychoterapii. Warto wiedzieć, że większość podstawowych cech tego typu zaburzenia osobowości jest sprzecznych z wymogami terapii. Chory zgłasza się po pomoc zazwyczaj w sytuacji, gdy jego dolegliwości przybierają na sile. Często też przerywa proces leczenia.
Terapeuta powinien odznaczać się szczególną cierpliwością, troską oraz zapewnić pacjentowi poczucie bezpieczeństwa. Proces terapeutyczny może opierać się na farmakoterapii z użyciem leków przeciwdepresyjnych.
Proces terapeutyczny może opierać się na farmakoterapii z użyciem leków przeciwdepresyjnych. Często wykorzystywana jest terapia grupowa, terapia rodzinna, terapia małżeńska.
Terapia powinna przebiegać w wolnym tempie, pacjent musi odczuwać bezwarunkową akceptację dla swoich zachowań oraz emocji. To stopień otwarcia osoby lękliwej na relacje interpersonalne jest miarą postępów terapeutycznych.
W procesie terapeutycznym często wykorzystywana jest terapia grupowa, terapia rodzinna, terapia małżeńska. Pomóc może także tzw. technika myśli automatycznych.
Bibliografia
L. Cierpiałkowska, E. Soroko, Zaburzenia osobowości, Poznań, 2017
A. Jakubik, Zaburzenia osobowości, Warszawa, 2003
R. Davis, T. Millon, Zaburzenia osobowości we współczesnym świecie, 2005
https://emocje.pro/osobowosc-unikajaca-lekliwa-zaburzenie-osobowosci-unikajacej-avpd/
