Laktoza – w jakich produktach występuje? Leczenie nietolerancji laktozy

Czym jest laktoza? 

Laktoza to cukier zawarty w mleku wszystkich ssaków. Wbrew mitom, laktoza nie występuje więc wyłącznie w mleku krowim, ale również w mleku ludzkim (stanowi do 7,55% masy mleka kobiecego). Nazwa laktozy wywodzi się od słowa z języka łacińskiego – „lac”, czyli mleko.

Laktoza, inaczej cukier mleczny, należy do grona tak zwanych disacharydów – składa się z glukozy i galaktozy. Jej trawienie zachodzi za pośrednictwem enzymu, laktazy. Cząsteczki glukozy i galaktozy ulegają absorpcji jelitowej i wykorzystywane są przez nasz organizm jako źródło energii. W wyniku fermentacji cukru mlecznego powstaje kwas masłowy determinujący prawidłowe funkcjonowanie mikroflory jelitowej.

Laktoza w przemyśle

Laktoza wykorzystywana jest w różnych dziedzinach przemysłu, m.in. w przemyśle farmaceutycznym czy spożywczym. Z chemicznego punktu widzenia jest ona substancją bezbarwną, które ulega topnieniu w temperaturze 225 stopni Celsjusza, dobrze rozpuszcza się w wodzie, natomiast słabo w alkoholu. We wspomnianym przemyśle farmaceutycznym laktoza uchodzi za substancję pomocniczą oraz zabezpieczającą. 

Laktoza naturalnie występuje w mleku zwierzęcym oraz w mleku ludzkim – stężenie laktozy w mleku krowim wynosi do 4,9%, a w mleku ludzkim od 5,5% do 7,5%. Cukier mleczny pozyskuje się również z serwatki w procesie produkcji sera. Tak zwany koncentrat laktozowy wykorzystywany jest do karmienia trzody chlewnej.

Występująca w mleku laktoza przede wszystkim nadaje mu słodki smak. Cechuje ją również dobra rozpuszczalność i wspomaganie procesu wchłaniania jednej z postaci wapnia – mleczanu wapnia.

Laktoza – w jakich produktach spożywczych występuje? 

Po raz kolejny powtórzymy, że laktoza znajduje się w mleku wszystkich ssaków. W mleku krowim stanowi do 4,9%, w mleku kozim do 4,4%, a w mleku owczym – 5,1%. Warto wiedzieć, że mleko zagęszczone i mleko w proszku cechują się znacznym zagęszczeniem laktozy – mleko zagęszczone zawiera do 10% laktozy, a mleko w proszku nawet do 50%. 

Laktoza w różnych ilościach występuje we wszystkich przetworach mlecznych. Jej najniższą zawartością charakteryzują się sery żółte (od 0,1% do 3%) oraz ser twarogowy (3% zawartości laktozy). 

Fermentowane produkty mleczne (jogurt naturalny, kefir, maślanka) zawierają duże ilości laktozy (od 4% do 5%), jednak ze względu na zawartość żywych kultur bakterii cukier mleczny w większości jest rozkładany. Oznacza to, że wszelkiego rodzaju jogurty naturalne, kefiry i maślanki powinny być bezpieczne dla osób borykających się z nietolerancją laktozy. Ważne jest natomiast, aby zawsze sprawdzać ich skład. Ewentualny dodatek mleka w proszku może podwyższyć zawartość laktozy.

Laktoza może również występować w: pieczywie, wyrobach cukierniczych, słodyczach, wędlinach, płatkach śniadaniowych. 

Nie wszyscy wiedzą, że mleko w proszku, serwatka, kazeina oraz sama laktoza mogą występować w składzie wielu produktów spożywczych, które obecne są w naszej codziennej diecie. Cukier mleczny możemy znaleźć m.in. w słodkich deserach i lodach, słodyczach, pieczywie, płatkach śniadaniowych, wędlinach, przekąskach czy w daniach typu instant. Dlatego też powinniśmy dokładnie czytać skład opisany na etykiecie, zwłaszcza w przypadku nietolerancji laktozy.

Laktozę znajdziemy w takich produktach spożywczych jak:

• mleko, 
• mleko w proszku, 
• mleko zagęszczone, 
• zsiadłe mleko,
• jogurt naturalny, 
• jogurt owocowy, 
• kefir,
• maślanka,
• śmietana,
• śmietana kremowa,
• śmietanka do kawy,
• ser żółty, 
• ser twarogowy,
• ser typu feta, 
• serek homogenizowany, 
• ser topiony,
• ser pleśniowy,
• lody,
• desery mleczne,
• masło i margaryna,
• czekolada i inne słodycze, 
• wyroby cukiernicze,
• pieczywo,
• płatki zbożowe,
• dania gotowe w proszku,
• konserwy mięsne,
• wędliny,
• słone przekąski,
• sosy sałatkowe,
• sosy deserowe,
• majonez i chrzan.

Laktoza w lekach 

Tak jak wspomnieliśmy, laktoza wykorzystywana jest w przemyśle farmaceutycznym. Nie występuje wówczas w roli substancji leczniczej, ale jako substancja wypełniająca lek – nadaje farmaceutykom odpowiedni kształt i strukturę.

Nietolerancja laktozy – jakie są jej rodzaje i przyczyny? 

Nietolerancja laktozy to zaburzenie, które oznacza, że nasz organizm nie jest w stanie prawidłowo rozłożyć i wchłonąć laktozy. Przez to jest ona transportowana do jelita grubego, a tam stanowi dobre środowisko dla bakterii. Poprzez fermentację flory bakteryjnej, dochodzi do wydzielania gazów (dwutlenku węgla i wodoru) oraz kwasów organicznych. 

Nietolerancja laktozy wiąże się również ze zwiększeniem objętości stolca poprzez zatrzymanie wody w świetle jelita grubego, a także ze środowiskiem kwasowym w obrębie jelita – przyczyniają się do tego wytwarzane podczas fermentacji kwasy: masłowy oraz octowy.

Nietolerancję laktozy można podzielić ze względu na przyczyny jej występowania. Wymienia się więc trzy podstawowe rodzaje nietolerancji:

• wrodzoną nietolerancję laktozy u niemowląt, czyli alaktazję, 
• pierwotną nietolerancję laktozy u osób dorosłych, czyli hipolaktazję, 
• wtórną nietolerancję laktozy. 

Alaktazja to najrzadziej występująca postać nietolerancji laktozy, którą wykrywa się już w wieku niemowlęcym – prowadzi do niej genetyczna mutacja. Objawy alaktazji pojawiają się u noworodków po pierwszym podaniu mleka matki lub mleka modyfikowanego z zawartością laktozy. Nietolerancja wiążę się ze stosowaniem tak zwanej diety bezlaktozowej przez całe życie. 

Hipolaktazja natomiast rozwija się wraz z naszym wiekiem i może objawić się w okresie nastoletnim lub w wieku dorosłym. Dochodzi do niej m.in. ze względu na to, że u osób dorosłych zmniejsza się aktywność enzymu laktazy, przypomnijmy – enzym odpowiada za rozkładanie laktozy na glukozę i galaktozę. U osób z hipolaktazją w dzieciństwie nie występowały żadne objawy wskazujące na nietolerancję laktozy, mimo że najczęściej nietolerancja jest uwarunkowana genetycznie. Badania naukowe wskazują, że hipolaktazja może dotyczyć nawet 37% osób dorosłych mieszkających w Polsce.

Wtórna nietolerancja laktozy rozwija się na skutek uszkodzenia nabłonka jelita w wyniku: procesów chorobowych, zaburzeń odporności, procesów leczenia (antybiotykoterapia lub chemioterapia), stosowania diety bezmlecznej. Wtórna nietolerancja laktozy może przybierać charakter przejściowy lub trwały – w zależności od czynnika, który uszkadza błonę śluzową jelita cienkiego. Trwała nietolerancja stanowi przede wszystkim konsekwencję takich chorób jak: celiakia, mukowiscydoza, choroba Duhringa, choroba Whipple’a, choroba Leśniowskiego-Crohna, lamblioza, zakażenia jelitowe. 

Jakie są objawy nietolerancji laktozy?

Tak jak wspomnieliśmy wyżej, nietolerancja laktozy to zaburzenie będące efektem braku trawienia i wchłaniania do jelit glukozy i galaktozy. Niestrawiona laktoza kumuluje się więc w świetle jelita, przez co zachodzi proces fermentacji i nadmiernej produkcji gazów oraz kwasów. 

Objawy nietolerancji laktozy mogą początkowo przypominać dolegliwości charakterystyczne dla innych chorób układu pokarmowego. Pół godziny po spożyciu produktu zawierającego laktozę (w niektórych przypadkach dolegliwości pojawiają się nawet kilka godzin po spożytym posiłku), mogą występować takie objawy jak:

• bóle brzucha, 
• wzdęcia i uczucie ciężkości, 
• nudności, 
• biegunki, 
• napięcie brzucha, 
• gazy, 
• kolki,
• uczucie przelewania i głośne ruchy perystaltyczne jelit.

Jak zdiagnozować nietolerancję laktozy?

W przypadku wystąpienia charakterystycznych objawów nietolerancji laktozy należy się niezwłocznie skonsultować z lekarzem pierwszego kontaktu, który po wstępnym wywiadzie i badaniu, powinien wydać skierowanie do lekarza specjalisty. 

Lekarze często proponują przeprowadzenie domowej próby eliminacyjnej. Polega ona na usunięciu z jadłospisu wszystkim produktów zawierających laktozę. Należy również zwrócić uwagę na skład stosowanych leków i suplementów diety. Jeżeli po upływie dwóch tygodni po wprowadzeniu nowej diety uciążliwe objawy miną, a następnie wrócą przy próbie ponownego włączenia laktozy, to wskazuje to na duże prawdopodobieństwo wykrycia nietolerancji laktozy.

W diagnozie nietolerancji laktozy wykorzystuje się m.in. badania laboratoryjne oraz badania genetyczne. 

Badania genetyczne

Badania genetyczne polegają na analizie próbki pobranej krwi pod względem obecności polimorfizmu 13910C>T w genie LCT na chromosomie drugim. Wykrycie genetycznej predyspozycji do nietolerancji laktozy może poinformować nas o możliwości rozwoju tego zaburzenia również w późniejszym momencie życia. Dzięki temu będziemy mogli prawidłowo zaplanować nasz jadłospis, ograniczając lub całkowicie eliminując laktozę. 

Uwaga: Badania genetyczne na nietolerancję laktozy wskazują również ewentualne prawdopodobieństwo dziedziczenia nietolerancji przez nasze potomstwo.

Wodorowy test oddechowy, test obciążenia glukozą, badanie moczu i kału

Do wykrycia nietolerancji laktozy stosuje się również: wodorowy test oddechowy, doustny test obciążenia laktozą, badanie moczu oraz badanie pH kału. Wymienione badania wskazują zarówno na rozwiniętą nietolerancję laktozy, jak i na możliwość wystąpienia hipolaktazji. 

Wodorowy test oddechowy pozwala stwierdzić, czy procesy trawienia i wchłaniania węglowodanów przebiegają w sposób prawidłowy. Badanie polega na pobraniu próbek wydychanego powietrza za pomocą specjalnego aparatu, który mierzy obecność wodoru. Na początku pacjentom podaje się płyn zawierający laktozę, a następnie pobiera się próbki powietrza w określonych odstępach czasowych. 

Test obciążenia laktozą polega na kilkukrotnym zbadaniu stężenia glukozy w surowicy krwi – przed spożyciem przez pacjenta laktozy oraz w określonych odstępach czasu po spożyciu laktozy. 

Pod kątem nietolerancji laktozy badany jest również mocz i kał. W przypadku badania moczu pacjentom podaje się mieszankę 50 gramów laktozy z etanolem, a następnie po 40 minutach pobiera się próbkę moczu. W badaniu kału oznacza się natomiast jego pH. Kwaśny odczyn stolca zazwyczaj wskazuje na nietolerancję laktozy. 

Uwaga: Do rzadziej stosowanych metod wykrywania nietolerancji laktozy należy biopsja jelita cienkiego, którą można wykonać przy zastosowaniu tak zwanej kapsułki Crosby’ego lub endoskopu. 

Jak leczyć nietolerancję laktozy?

Nietolerancję laktozy przede wszystkim leczy się poprzez niwelowanie jej negatywnych objawów za pomocą zmiany diety oraz stosowania leków doraźnych zawierających laktazę. Sama nietolerancja laktozy w większości przypadków stanowi nieuleczalne zaburzenie (wyjątek może stanowić np. nietolerancja nabyta w wyniku antybiotykoterapii). 

Nietolerancję laktozy leczy się za pomocą diety eliminacyjnej oraz leków zawierających enzym laktazy.

Dieta eliminacyjna powinna przede wszystkim opierać się na całkowitej lub częściowej eliminacji produktów spożywczych zawierających laktozę oraz na wyborze specjalnych produktów bezlaktozowych. 

Przyjmuje się, że osoby borykające się z hipolaktazją mogą tolerować do 10 gramów laktozy dziennie, choć dana tolerancja jest kwestią indywidualną. W przypadku alaktazji specjaliści zalecają całkowite wykluczenie laktozy – zawartej zarówno w produktach spożywczych, jak i w lekach i suplementach diety – na całe życie.

Uwaga: U osób z hipolaktazją istnieje możliwość przywrócenia tolerancji na laktozę, jednak tylko w pewnym stopniu. Spożywanie niewielkich ilości laktozy i stopniowe zwiększanie jej ilości, przyczynia się do adaptacji flory bakteryjnej w obrębie jelit.

Sprawdź: Nowa dieta kopenhaska – zasady i jadłospis

Dieta eliminacyjna, czyli dieta bezlaktozowa 

Osoby z nietolerancją laktozy powinny wybierać produkty bez laktozy lub niskolaktozowe – na rynku dostępne są produkty mleczne o obniżonej zawartości laktozy dzięki temu, że dodawany jest do nich enzym laktazy. 

W większości przypadków za bezpieczne produkty uchodzą: sery żółte, sery pleśniowe oraz fermentowane produkty mleczne. Mleko zwierzęce najlepiej zastąpić roślinnym substytutem: mlekiem sojowym, ryżowym, migdałowym, owsianym, kokosowym. Warto, aby te produkty były wzbogacone w wapń, a także w witaminę B12 i witaminę D. 

Uwaga: Nietolerancja laktozy nie oznacza, że musimy zrezygnować z wizyt w restauracjach. Prawo konsumenckie zobowiązuje do udostępniania klientom informacji o możliwych alergenach dostępnych w jedzeniu. Oznacza to, że możemy poprosić o informacje na temat zawartości laktozy w pożywieniu.

Aby ograniczyć spożywanie laktozy, należy przede wszystkim uważnie czytać etykiety wybieranej przez nas żywności. Warto zapoznać się ze składem zwłaszcza takich produktów spożywczych jak:

• pieczywo,
• słodycze i słodkie wypieki, 
• gotowe dania, 
• sosy i polewy, 
• słone przekąski, 
• masło i margaryna, 
• wędliny, 
• konserwy, 
• pasztety,
• kiełbasy, 
• surówki i sałatki warzywne,
• gotowe zupy,
• gotowe dania z dodatkiem sera,
• koktajle i napoje kakaowe.

Dieta eliminacyjna może doprowadzić do niedoborów zwłaszcza wapnia i witamin z grupy B, dlatego też ważne jest, aby do jadłospisu włączyć takie produkty, które uzupełnią zbyt małą podaż tych witamin i minerałów. Wybierajmy m.in.: 

• wody wysokozmineralizowane, 
• warzywa liściaste, 
• warzywa strączkowe, 
• świeże owoce, 
• tofu i przetwory z soi, 
• komosę ryżową, 
• orzechy, 
• migdały, 
• mak, sezam, słonecznik, 
• kaszę gryczaną, 
• kaszę jaglaną, 
• ryby, 
• jaja, 
• owoce morza, 
• świeże mięso (z wyjątkiem wołowiny – u osób z nietolerancją laktozy może współwystępować uczulenie na wołowinę),
• oleje roślinne,
• przyprawy i zioła suszone. 

 

 

 

 

Bibliografia 

E. Fidler-Witoń, E. Mądry, B. Krasińska, J. Walkowiak, Nietolerancja laktozy i jej uwarunkowania, Family Medicine & Primary Care Review, 2011

E. Mądry, B. Krasińska, J. Walkowiak, A. Adamczak-Ratajczak, Hipolaktazja, zespół złego wchłaniania laktozy, nietolerancja laktozy, Family Medicine & Primary Care Review, 2011 (dostęp online) https://www.termedia.pl/f/journals/FMPCR%202011%20vol.%2013%20no.%202.pdf

M. Domoradzki, W. Korpal, Diety eliminacyjne w alergiach pokarmowych, Inżynieria Przetwórstwa Spożywczego, 2017

M. Andrzejewska, Nietolerancja laktozy, istotne zagadnienie żywieniowe i medyczne, Żywienie Człowieka i Metabolizm, 2015

E. Fidler, J. Walkowiak, Nietolerancja laktozy – podstawowe zalecenia żywieniowe, Pediatria Polska, 2009

P. Zatwarnicki, Nietolerancja laktozy – przyczyny, objawy, diagnostyka, Pielęgniarstwo i Zdrowie Publiczne 4, 3, 2014 (dostęp online) https://alergiczne.info/wp-content/uploads/2015/10/Zatwarnicki_2014.pdf

Zalecenia żywieniowe w nietolerancji laktozy, 5. Wojskowy Szpital Kliniczny z Polikliniką w Krakowie (dostęp online) https://5wszk.com.pl/wp-content/uploads/2019/08/zalecenia_zywieniowe_w_nietolerancji_laktozy.pdf