Czym jest empatia?
Empatia to zdolność do współodczuwania, rozróżnienia i interpretacji stanów psychicznych drugiej osoby. Empatia jest reakcją indywidualną i może przybierać charakter automatyczny, świadomy lub nieświadomy. Człowiek empatyczny łatwiej buduje relacje, skuteczniej rozwiązuje konflikty, potrafi pracować w grupie.
Badania naukowe wskazują, że posiadamy empatię już od chwili narodzin. Wraz z dojrzewaniem nasze zdolności do empatyzowania zaczynają się rozwijać. Przyjmuje się, że najsilniejszy rozwój empatii przypada na piąty rok życia, czyli na wiek przedszkolny.
To właśnie empatia odgrywa ważną rolę w dojrzewaniu dziecka – zarówno w rozwoju emocjonalnym, jak i społecznym. Jej prawidłowy poziom zapobiega wszelkiego rodzaju zachowaniom dysfunkcyjnym i pozwala na budowanie satysfakcjonujących relacji interpersonalnych na każdym etapie życia. Z brakiem empatyzowania powiązane są m.in. zaburzenia osobowości (osobowość sadystyczna, osobowość dyssocjalna, osobowość narcystyczna), zaburzenia zachowania czy zaburzenia opozycyjno-buntownicze.
Problem z empatią a zaburzenia opozycyjno-buntownicze u dzieci
Wśród dzieci z zaburzeniami opozycyjno-buntowniczymi zwykle występują trudności w nawiązywaniu relacji z osobami dorosłymi oraz z rówieśnikami. Maluchy są impulsywne, z dużą niechęcią wywiązują się z obowiązków, nie spełniają poleceń czy próśb, nie akceptują krytyki i próby zwrócenia im uwagi na istniejący problem. Słabiej przeżywają emocje, skupiając się zwłaszcza na uczuciach negatywnych, mogą również przejawiać agresję.
Badania naukowe dowodzą, że samo obserwowanie przez dziecko zachowań agresywnych może wzmóc agresję i zaburzenia opozycyjno-buntownicze u małych dzieci.
Budowanie empatii – jakie czynniki są za to odpowiedzialne?
Warto podkreślić, że każdy człowiek charakteryzuje się indywidualnym poziomem empatii. Wynika to z trzech bezpośrednich czynników: biologicznych, psychologicznych oraz predyspozycji środowiskowych.
Naukowcy twierdzą, że empatia jest zawarta w naszych genach, jednak sam materiał biologiczny odpowiada zaledwie za 50% jej rozwoju. Oznacza to, że ważną rolę odgrywają predyspozycje psychologiczne i środowiskowe.
Za rozwój empatii odpowiadają predyspozycje: biologiczne, psychologiczne, środowiskowe.
Na kształtowanie poziomu empatii u dzieci wpływ mają przede wszystkim przekazywane wzorce i relacje społeczne – głównie relacje z rodzicami, rodzeństwem, najbliższą rodziną, ale również z rówieśnikami czy z nauczycielami. We wczesnym dzieciństwie maluch naśladuje zachowania dorosłych, dlatego też szczególnie ważne jest, aby pokazywać dziecku zachowania empatyczne i altruistyczne już od najmłodszych lat.
Relacje rodzinne a empatia
Dzieci dorastające w rodzinach, w których panowała atmosfera miłości, opiekuńczości i zrozumienia są zdecydowanie bardziej empatyczne w życiu dorosłym, niż maluchy wychowane np. w rodzinach dysfunkcyjnych. Współcześnie z pojęciem rodziny dysfunkcyjnej wiąże się nie tylko tak zwana rodzina alkoholowa, ale również rodziny, w których:
- rodzic nie zapewnia dziecku poczucia bezpieczeństwa,
- rodzic nie wyraża wsparcia,
- rodzic nie dba o prawidłową komunikację,
- rodzic jest bardziej zainteresowany własną pracą niż dzieckiem,
- rodzice stale się kłócą.
Warto wspomnieć, że empatia rozwija się przez całe nasze życie i odpowiadają za nią właśnie predyspozycje środowiskowe.
Dzieci bacznie obserwują swoje otoczenie i zachowania najbliższych w różnych sytuacjach. To właśnie na podstawie tych wzorców uczą się własnych reakcji i zachowań. Każdy rodzic powinien zdawać sobie sprawę z tego, że dla swojego dziecka jest wzorem i stanowi to jeden z elementów wychowania – maluch będzie powielać jego czyny czy powtarzać usłyszane słowa. Rodzic, którego cechuje wysoko rozwinięta empatia, będzie w stanie lepiej zrozumieć swoje dziecko.
Dzieci bacznie obserwują otoczenie i rozwijają się na podstawie wzorców reakcji i zachowań osób dorosłych. Dostosowują się również do stanów emocjonalnych występujących u rodziców.
Dzieci nieświadomie dostosowują się do stanów emocjonalnych rodziców – jeżeli dorosły jest rozdrażniony, to również dziecko staje się marudne i zniecierpliwione. Naśladują także postawy rodziców wobec innych ludzi, obserwując na przykład relacje mamy i taty.
Maluchy potrzebują wsparcia emocjonalnego. Jeżeli rodzina nie zwraca uwagi na ich emocje, wówczas wraz z dojrzewaniem mogą doświadczać trudności w relacjach interpersonalnych.
Zapoznaj się: Jak reagować na bunt dwulatka?
Etapy rozwoju empatii u dzieci
Tak jak wspomnieliśmy wyżej, naukowcy podkreślają, że człowiek rodzi się z empatią, która rozwija się wraz z jego dojrzewaniem. Amerykański psycholog, Martin Hoffman, na podstawie badań naukowych wyróżnił kilka stadiów rozwoju empatii u dzieci. Poniżej je opiszemy.
Za pierwszy etap rozwoju empatii może uchodzić tak zwany reaktywny płacz noworodka, czyli mimowolna reakcja dziecka na płacz innego malucha – dziecko reaguje płaczem w momencie, gdy usłyszy płacz.
Drugi etap rozwoju empatii następuje pod koniec pierwszego roku życia i określany jest jako egocentryczne cierpienie empatyczne. W tym wieku dziecko nadal nie potrafi świadomie oddzielić własnych uczuć od tych, które obserwuje u innych osób. Natomiast widząc smutek, samo również odczuwa cierpienie, zaczyna płakać i szukać pocieszenia w ramionach rodziców czy opiekunów.
Do rozwoju trzeciego stadium dochodzi wraz z rozpoczęciem drugiego roku życia. W tym wieku dziecko zaczyna świadomie reagować na negatywne emocje, smutek i cierpienie u innej osoby, mimo że głównie skupione jest na zaspokajaniu własnych potrzeb. Stara się nieść pocieszenie, na przykład poprzez przyniesienie ulubionej zabawki, przytulanie się, danie całusa. Te działania oparte są na doświadczeniach i doznaniach dziecka – maluch zakłada, że skoro jemu w złych chwilach pomaga przytulenie zabawki, to przyniesie to ukojenie również mamie czy innej bliskiej osobie.
Kolejny etap uzależniony jest od indywidualnego rozwoju każdego dziecka – umownie następuje w drugiej połowie drugiego roku życia. Maluch zaczyna rozpoznawać własne odbicie w lustrze, a swoje zachowania wiąże z obserwacją świata i umiejętnościami poznawczymi. Wówczas kształtowanie empatii następuje na podstawie indywidualnych doświadczeń dziecka. Zaczyna ono również dostrzegać, że każdy człowiek ma inne emocje i uczy się prawidłowego odczytywania uczuć z mimiki twarzy.
W połowie drugiego roku życia kształtowanie empatii u dziecka następuje na podstawie jego indywidualnych doświadczeń.
Ostatnim stadium rozwoju empatii jest etap tak zwanego cierpienia empatycznego, które wykracza poza konkretną sytuację – przypada na okres od szóstego do jedenastego roku życia. Dziecko dojrzewa i zaczyna rozumieć, że radość, smutek, strach czy gniew nie zależą wyłącznie od konkretnej sytuacji, ale również od wydarzeń z przeszłości. Maluch nadal współodczuwa na przykład smutek u drugiej osoby, ale potrafi zareagować empatycznie, czyli stara się go zrozumieć. Ma również świadomość, że jego zachowania mogą zarówno sprawić komuś radość, jak i zranić.
W wieku wczesnoszkolnym, czyli między szóstym a siódmym rokiem życia, dziecko nie wie, że odczuwa empatię, ale reaguje tak zwanym właściwym cierpieniem empatycznym – czuje się stosownie do sytuacji innej osoby. W wieku dziewięciu lub dziesięciu lat zaczyna korzystać z własnych doświadczeń, wyciąga wnioski i stara się właściwie ocenić sytuację i emocje u drugiego człowieka.
Empatia u dzieci – jak ją rozwinąć?
Rodzice mogą obawiać się, że nadmierny rozwój empatii u dziecka może negatywnie wpłynąć na jego dorosłość – jako dorosły nie będzie asertywny, a społeczeństwo będzie wykorzystywać jego dobre serce. To błędne myślenie. Wysoko rozwinięty poziom empatii sprawia, że nasze dzieci w dorosłości będą lepiej rozumieć drugiego człowieka, będą chciały nieść pomoc, ale równocześnie nie utracą swojego charakteru czy temperamentu.
Rozmowa o uczuciach
Rozwijaniu empatii sprzyjają rozmowy z dzieckiem. Warto przede wszystkim nazywać przeżywane uczucia, uczyć ich rozróżniania, pomagać w ich zrozumieniu. Dziecko musi wiedzieć czym różni się odczuwanie emocji od działania pod wpływem emocji – na przykład nasza złość nie musi oznaczać, że będziemy ją wyładowywać na innych osobach poprzez swoje zachowanie.
Prócz rozmowy ważne jest również wsparcie i niezaprzeczanie emocjom. Co to oznacza? Jeżeli dziecko się przewróciło i zaczęło płakać, to nie powinniśmy mówić do niego, że przesadza, wyolbrzymia, że w rzeczywistości nie odczuwa bólu.
Wspólne czytanie książek
Wspólne czytanie książek nie tylko wpływa na rozwój dziecięcej wyobraźni, ale może także kształtować empatię. Warto zachęcać dziecko, aby wczuło się w bohatera, na przykład pytając „co czuje bohater książki?”, „dlaczego bohater jest smutny/radosny?”, „jak myślisz, jak ty byś się zachował/zachowała w takiej sytuacji?”.
Opieka nad zwierzętami
Posiadanie zwierząt domowych, a zwłaszcza psa, sprawia, że nasze dziecko naturalnie rozwija w sobie zdolność do empatii. Dlaczego wspomnieliśmy o psie? W większości przypadków to właśnie z tym czworonogiem maluch jest w stanie nawiązać najbliższa więź. Za dobre traktowanie i właściwą opiekę pies odwdzięczy się wspólną zabawą, merdaniem ogonem czy czułościami. Ważne jest jednak, aby nauczyć zwłaszcza młodsze dziecko, że zwierzęta tak jak ludzie odczuwają różne uczucia, emocje, a także ból. Dlatego też nie należy prowokować zwierzęcia, wyrządzać mu krzywdy, zabierać zabawek czy przeszkadzać podczas jedzenia.
Badania naukowe potwierdzają, że wspólne wychowanie dziecka z psem pozytywnie wpływa na rozwój emocjonalny malucha, a także poprawia jego samoocenę, uczy dyscypliny i poważnego traktowania swoich obowiązków.
Uczenie akceptacji i zwrotów grzecznościowych
Od najmłodszych lat warto przekazywać dziecku, że każdy człowiek jest inny, a te różnice należy akceptować – dotyczy to zwłaszcza niepełnosprawności, wieku czy koloru skóry.
Na rozwój empatii wpływa również uczenie dziecka zwrotów grzecznościowych, takich jak „przepraszam”, „proszę”, „dziękuję”. Zwłaszcza słowo „przepraszam” jest szczególnie ważne. Warto, aby maluch wiedział, że należy przepraszać drugą osobą nawet w sytuacji, gdy przez przypadek wyrządziło się komuś krzywdę lub źle się zachowało pod wpływem silnych emocji.
Bibliografia
E. Zawisza, M. Lubińska-Bogacka, Empatia jako filar rozwoju społecznego dziecka. Różnice w rozwoju kompetencji społecznych u dziewcząt i chłopców, Będzin, 2015 (dostęp online) https://rep.up.krakow.pl/xmlui/bitstream/handle/11716/1152/empatia_jako_filar_rozwoju_spole_zawisza_ewa_000072.pdf?sequence=1&isAllowed=y
M. L. Hoffman, Empatia i rozwój moralny, Gdańsk 2006
A. Bandura, Teoria społecznego uczenia się, Warszawa 2007
K. Szafrańska, Kształtowanie empatii i uczuć moralnych u dzieci w wieku przedszkolnym metodami dramy, Edukacja Elementarna w Teorii i Praktyce 3 (41), 2016 (dostęp online) https://www.researchgate.net/publication/334227160_Ksztaltowanie_empatii_i_uczuc_moralnych_u_dzieci_w_wieku_przedszkolnym_metodami_dramy
