Czym jest choroba afektywna dwubiegunowej (ChAD)?
Choroba afektywna dwubiegunowa (dawniej nazywana psychozą maniakalno-depresyjną lub cyklofrenią) to poważne zaburzenie nastroju, które charakteryzuje się przede wszystkim naprzemiennie występującymi epizodami depresji oraz epizodami manii i hipomanii.
Pomiędzy wspomnianymi epizodami u chorego występują również okresy całkowitej lub częściowej remisji choroby, a więc ustanie najbardziej uciążliwych objawów. Niestety, zaburzenia afektywne dwubiegunowe są chorobą przewlekłą i charakteryzują się dużą ilością nawrotów, dlatego tak ważne jest pozostawanie pod opieką specjalistów nawet w okresach remisji choroby.
Epidemiologia choroby afektywnej dwubiegunowej
Choroba afektywna dwubiegunowa zajmuje niechlubne drugie miejsce pod względem psychiatrycznych przyczyn niezdolności do pracy. Niestety, jej intensywność i konsekwencje związane z występowania epizodów depresyjnych, maniakalnych i mieszanych są na tyle poważne, że wpływają na wszystkie aspekty życia chorego.
Oszacowanie liczby chorych na zaburzenia afektywne dwubiegunowe jest jednak trudne z co najmniej z kilku powodów:
- u wielu osób początkowo diagnozuje się depresję jednobiegunową – często dopiero po wielu latach okazuje się, że chory spełnia kryteria ChAD,
- chorzy często mieszczą się w tzw. spektrum ChAD,
- ChAD mylone jest z zaburzeniem osobowości typu borderline.
Jakie wyróżniamy podtypy choroby afektywnej dwubiegunowej (ChAD)?
Choroba afektywna dwubiegunowa może bardzo różnić się swoim przebiegiem u poszczególnych chorych. Wyróżniono kilka podtypów zaburzeń afektywnych dwubiegunowych.
1. Choroba afektywna dwubiegunowa typu I – w jej przebiegu przeważają ciężkie epizody depresyjne, chory doświadcza również kilka razy epizodu manii (ale nie mniej niż raz).
2. Choroba afektywna dwubiegunowa typu II – przeważają w niej również ciężkie epizody depresyjne, rozdzielone są jednak kilkoma epizodami hipomanii (co najmniej jednym). Hipomania jest łagodniejszą postacią manii.
3. Choroba afektywna dwubiegunowa typu III – występują w niej nawracające epizody depresji, a także epizody maniakalne lub hipomaniakalne, które wywołane są zbyt silnym działaniem leków antydepresyjnych. Co ważne, mania i hipomania nie występują samoistnie, są spowodowane nieprawidłowo wdrożoną/stosowaną farmakoterapią.
4. Choroba afektywna sezonowa – epizody manii lub hipomanii występują w miesiącach wiosenno-letnich, natomiast epizody depresyjne w okresie jesienno-zimowym.
5. Choroba afektywna dwubiegunowa z szybką zmianą faz – wyróżniamy je, gdy w ciągu roku u chorego występuje 4 lub więcej epizodów maniakalnych lub depresyjnych, a okresy remisji są wyjątkowo krótkie lub nie występują w ogóle.
6. „Miękkie” spektrum choroby afektywnej dwubiegunowej – u pacjenta zaobserwować można pewne cechy dwubiegunowości, nie rozpoznaje się jednak epizodów manii ani hipomanii. Pojęcie „spektrum” ChAD zostało wprowadzone, gdy zaobserwowano bardzo wiele przypadków niestabilności afektywnej, zaburzonego rytmu dobowego itp., które jednak nie spełniały kryteriów ChAD.
7. Mania jednobiegunowa – sporadycznie występujący podtyp ChAD, charakteryzuje się licznymi stanami maniakalnymi bez epizodów depresyjnych.
Jakie są objawy choroby dwubiegunowej (ChAD)?
Na objawy choroby afektywnej dwubiegunowej składają się epizody maniakalne lub hipomaniakalne, epizody depresyjne oraz mieszane. Jak łatwo się domyślić, każdy ze wspomnianych epizodów charakteryzuje się innymi objawami i problemami chorego.
Ze względu na różne rodzaje przebiegu choroby (podtypy ChAD), epizody mogą znacznie odróżniać się między sobą, ich charakterystyka jest jednak dość podobna. U danych pacjentów mogą się one różnić np. nasileniem, długością trwania czy dokuczliwością objawów w życiu codziennym.
Poznaj charakterystykę każdego z rodzajów doświadczanych przez chorych epizodów w chorobie afektywnej dwubiegunowej.
Epizod maniakalny
Epizod maniakalny to długotrwale i nienaturalnie podwyższony, ekspansywny lub drażliwy nastrój. Mania charakteryzuje się szeregiem objawów, do których należą:
- objawy związane z nastrojem – jest on podwyższony lub drażliwy, samoocena i poczucie własnej wartości oraz poczucie mocy jest znacząco zawyżone,
- objawy poznawcze – np. gonitwa myśli, myśli maniakalne, trudności w skupieniu się, niewiara w ograniczenia czy widzenie tunelowe, przymus mówienia, podejmowanie ryzykownych i lekkomyślnych decyzji, zmniejszenie lub brak krytycznego myślenia,
- objawy fizyczne – zmniejszona potrzeba snu, zmniejszony apetyt, pobudzenie psychoruchowe, podejmowanie ryzykownych zachowań seksualnych,
- objawy związane z motywacją – motywacja do działania chorego jest na bardzo wysokim poziomie, obserwuje się również zwiększoną aktywność.
Ponadto, możemy wyróżnić dwa rodzaje epizodów maniakalnych:
- epizod maniakalny z objawami psychotycznymi,
- epizod maniakalny bez objawów psychotycznych.
Objawy psychotyczne w epizodzie maniakalnym mogą polegać na urojeniach np. prześladowczych, wielkościowych lub posłanych. Chory może być przekonany, że ktoś czyha na jego życie lub np. jest bogiem albo jego wysłannikiem. Dlatego też bardzo ważne jest, by epizod maniakalny z objawami psychotycznymi różnicować ze schizofrenią.
Epizod hipomaniakalny
Epizod hipomaniakalny jest niejako łagodniejszą formą manii. Chory nie doświadcza aż tak druzgoczących konsekwencji swoich działań, nie podejmuje również tak ryzykownych i niebezpiecznych decyzji, jak w przypadku manii.
Niekiedy nastrój w hipomanii wcale nie jest podwyższony, a np. bardzo drażliwy. Chorego denerwuje wtedy dosłownie każdy dźwięk czy obraz, nie potrafi się uspokoić i skupić na wykonywaniu danego zadania.
Hipomania jest bardzo dokuczliwym stanem, ze względu jednak na swoją łagodność i brak spektakularnych skutków, jak w przypadku manii (roztrwonienie majątku, wypadek samochodowy, kilkadziesiąt godzin bez snu), często bywa pomijana i niezauważona przez pacjenta i lekarza. Dopiero w toku leczenia i pogłębionego wywiadu z pacjentem, na jaw wychodzi, że doświadczał on w przeszłości epizodów hipomaniakalnych.
Epizod depresyjny
Epizod depresyjny w chorobie afektywnej dwubiegunowej charakteryzuje się obniżonym nastrojem, poczuciem przygnębienia i smutku oraz utratą swoich dotychczasowych zainteresowań, a także radości z życia.
Ponadto, epizod depresyjny objawia się wieloma objawami fizycznymi, takimi jak zmęczenie, senność lub przeciwnie – bezsenność lub problemy z zasypianiem. Osoba doświadczająca epizodu depresyjnego traci energię życiową i nawet najprostsze czynności stają się dla niej zbyt trudne. Trudności stanowi dla niej również podejmowanie codziennych decyzji (np. dotyczących stroju).
Epizod depresji w chorobie afektywnej dwubiegunowej niesie za sobą również problemy z koncentracją, pogorszenie się pamięci chorego, a także spowolnienie psychoruchowe. Wraz z rozwojem choroby pojawić się może tzw. myślenie depresyjne, próby samobójcze, a nawet objawy wytwórcze.
Objawy wytwórcze (psychotyczne) podczas epizodu depresyjnego zdarzają się rzadko i tylko w bardzo nasilonej depresji. Mogą wtedy występować np. depresyjne urojenia lub halucynacje słuchowe.
Epizod mieszany
Epizod mieszany w chorobie afektywnej dwubiegunowej objawia się jednoczesnym występowaniem objawów charakterystycznych dla epizodu depresyjnego i epizodu maniakalnego. Pacjent może w tym samym czasie doświadczać przyśpieszenia myślenia i spowolnienia ruchowego albo podwyższonego nastroju i poczucia silnego niepokoju.
Epizody mieszane częściej występują u młodzieży i kobiet, a także u osób, które pomimo diagnozy, zażywają środki psychoaktywne (co jest dość częste wśród chorych na ChAD).
Jakie są przyczyny choroby afektywnej dwubiegunowej (ChAD)?
Szukając przyczyn choroby afektywnej dwubiegunowej, należy przede wszystkim podkreślić, że na jej powstawanie, rozwój i przebieg wpływ mają różnorodne czynniki. Tę mieszankę wybuchową bardzo dobrze ilustruje opracowany na podstawie wielu badań biopsychospołeczny model wyjaśniający przyczyny ChAD, który wskazuje na występowanie:
- czynników biologicznych i genetycznych,
- czynników psychologicznych,
- czynników społecznych i środowiskowych.
W przypadku powstawania choroby afektywnej dwubiegunowej bardzo ważne jest jednak jej podłoże biologiczne, na które składają się:
- zaburzenia równowagi neuroprzekaźników w mózgu,
- towarzyszące choroby somatyczne,
- konfiguracja genów.
Natomiast wspomniane czynniki psychologiczne, społeczne i środowiskowe mają silny wpływ na początek choroby i jej przebieg. Mogą one zarówno bardzo długo hamować wystąpienie pierwszych objawów, jak i przyśpieszyć ujawnienie się choroby i stać się dla niej wyzwalaczem.
Ponadto, czynniki psychologiczne i społeczne oraz środowiskowe mogą nasilać objawy ChAD lub przeciwnie – łagodzić je. Bardzo ważne jest więc dla zdiagnozowanego pacjenta wsparcie jego bliskich i otoczenia. Ma to ogromny wpływ na przebieg jego choroby.
Czy choroba afektywna dwubiegunowa (ChAD) jest dziedziczna?
Duża rola czynników biologicznych w powstawaniu choroby afektywnej dwubiegunowej może nasuwać dość zasadne pytanie dotyczące dziedziczności ChAD – czy można odziedziczyć ChAD po rodzicach?
Na całym świecie wciąż trwają badania nad podłożem genetycznym choroby afektywnej dwubiegunowej. Dowiedziono, że możliwe jest dziedziczenie ryzyka wystąpienia ChAD u dzieci rodziców chorych na to zaburzenie – podobnie, jak w przypadku uzależnień czy schizofrenii.
Nie jest to jednak dziedziczenie proste jak w przypadku koloru oczu czy włosów. Dziecko osoby chorej może, ale nie musi w przyszłości zachorować na ChAD. Oprócz ryzyka genetycznego muszą wystąpić również inne, istotne i sprzyjające ChAD czynniki psychologiczne i społeczne.
Niestety, ryzyko wystąpienia u dziecka ChAD zwiększa się w przypadku jednego lub obojga rodziców z diagnozą choroby afektywnej dwubiegunowej. Badania wykazują, że w przypadku choroby obojga rodziców, prawdopodobieństwo wystąpienia u dziecka ChAD wzrasta aż do 75%.
Jak rozpoznać chorobę afektywną dwubiegunową (ChAD)?
W przypadku choroby afektywnej dwubiegunowej pacjenci trafiają do specjalisty najczęściej w trakcie epizodu depresyjnego, który znacząco obniża jakość ich życia lub staje się dla nich realnym niebezpieczeństwem (możliwość popełnienia samobójstwa).
Dopiero w trakcie wywiadu z pacjentem często na jaw wychodzą okresy hipomaniakalne lub maniakalne, których doświadczał w przeszłości. To niezwykle istotne, by specjalista wychwycił te momenty w życiu pacjenta – od prawidłowej diagnozy bowiem zależy skuteczność leczenia.
Ponadto, podanie tylko leków antydepresyjnych osobie z ChAD (jak dzieje się to w przypadku klasycznej depresji) może wywołać u niej epizod maniakalny lub hipomaniakalny, który również bywa bardzo niebezpieczny dla zdrowia i życia pacjenta.
Kryteria diagnostyczne wg ICD-10 dla choroby afektywnej dwubiegunowej
Aby postawić diagnozę choroby afektywnej dwubiegunowej, według ICD-10 muszą zostać spełnione następujące kryteria:
- obecnie doświadczany przez pacjenta epizod spełnia kryteria manii, hipomanii lub depresji,
- w przeszłości pacjenta stwierdzono co najmniej jeden epizod hipomaniakalny, maniakalny, depresyjny lub mieszany,
- przynajmniej jeden z tych epizodów nie był depresyjny, a hipomaniakalny, maniakalny lub mieszany,
- przyczyną epizodów nie jest używanie środków psychoaktywnych ani występowanie choroby somatycznej.
W rzeczywistości jednak zdiagnozowanie ChAD bywa dość problematyczne.
Choroba afektywna dwubiegunowa a borderline – podobieństwa i różnice
Choroba afektywna dwubiegunowa często mylona jest z zaburzeniem osobowości typu borderline – zwłaszcza w początkowym etapie diagnozy. Okazuje się, że lekarze o wiele chętniej stawiają diagnozę ChAD (zwłaszcza młodym ludziom), niż zaburzeń typu borderline. Pamiętajmy, że ChAD w przeciwieństwie do borderline jest chorobą. Z kolei zaburzenie osobowości typu borderline to nieprawidłowo wykształcony typ osobowości.
O ile ChAD leczy się przede wszystkim farmakologicznie, o tyle w przypadku zaburzeń borderline zalecana jest przede wszystkim długotrwała i intensywna psychoterapia. Dlaczego właściwie te dwie jednostki są ze sobą mylone?
Podobieństwa pomiędzy ChAD i borderline:
- niestabilność i zmienność nastroju,
- ryzykowne zachowania,
- doświadczanie epizodów depresyjnych,
- częste popadanie w uzależnienia.
Ponadto, zarówno bliscy osób z ChAD, jak i z borderline często wspominają o tym, jak trudne jest życie u boku takiej osoby, jeśli nie zdecyduje się ona na leczenie.
Choroba afektywna dwubiegunowa i zaburzenia osobowości typu borderline różnią się pomiędzy sobą kilkoma kwestiami:
- osoba z borderline bardzo boi się porzucenia,
- osoba z ChAD posiada różne lęki, nie są one ukierunkowane na jedną sytuację czy zjawisko,
- objawy osoby z ChAD wynikają przede wszystkim z biochemii jej mózgu,
- objawy osoby z borderline wynikają z nieprawidłowo wykształconej osobowości,
- osoba z borderline doświadcza wewnętrznej pustki i ma problemy tożsamościowe,
- osoba z ChAD, prócz epizodów depresyjnych, nie doświadcza pustki i przygnębienia,
- u osoby z ChAD możliwa jest remisja oraz nawrót choroby,
- u osoby z borderline jej osobowość jest zaburzona przez cały czas – może ona nad nią pracować podczas procesu psychoterapeutycznego, jednak borderline nie może „pojawiać się i znikać”.
Jak leczyć chorobę afektywną dwubiegunową?
Leczenie choroby afektywnej dwubiegunowej opiera się na kilku filarach, z których najważniejszy stanowi farmakoterapia. Często dopiero ustabilizowanie pacjenta dzięki lekom, umożliwia mu uczęszczanie na psychoterapię i udział w zajęciach psychoedukacyjnych. Trudno bowiem prowadzić proces terapeutycznych z osobą, która znajduje się w epizodzie maniakalnym czy w czasie ciężkiej depresji.
Farmakoterapia w leczeniu ChAD
Farmakoterapia jest podstawą w leczeniu ChAD. Dobiera się ją indywidualnie do potrzeb pacjenta, jednak składają się na nią pewne charakterystyczne grupy leków. Są to:
- leki antydepresyjne,
- leki stabilizujące nastrój (tzw. stabilizatory nastroju),
- leki przeciwpsychotyczne i przeciwlękowe.
Dobraniem odpowiednich leków i ich dawek zajmuje się lekarz psychiatra. W porozumieniu z pacjentem stara się ustalić leczenie tak, by chory nie musiał borykać się ani z epizodami depresyjnymi, ani maniakalnymi czy hipomaniakalnymi.
Niestety, osoby z ChAD często w trakcie remisji (brak objawów) lub podczas wystąpienia epizodu maniakalnego, odstawiają leki. Ma to opłakane skutki dla ich zdrowia psychicznego, często bowiem choroba nawraca ze zdwojoną siłą i konieczna okazuje się hospitalizacja na oddziale psychiatrycznym.
Psychoterapia w leczeniu ChAD
W leczeniu podtrzymującym choroby afektywnej dwubiegunowej stosuje się psychoterapię – głównie jest to terapia poznawczo-behawioralna. Ma ona na celu przede wszystkim wsparcie leczenia farmakologicznego. Uczestniczenie w procesie terapeutycznym ma sens podczas remisji lub w stanach depresyjnych. W manii jest to niemożliwe ze względu na brak współpracy ze strony pacjenta.
Psychoterapia w ChAD ma na celu przede wszystkim wypracowanie z pacjentem odpowiedniej kontroli własnych zachowań, a także pozbycie się nieadaptacyjnych sposobów myślenia, które pojawiać się mogą w epizodach depresyjnych.
Sprawdź: Psychoterapia – od czego zacząć?
Psychoedukacja w leczeniu ChAD
W leczeniu ChAD ważna jest również psychoedukacja. Dzięki niej pacjent może poznać swoją chorobę i nauczyć się odróżniać pierwsze objawy zbliżającego się nawrotu choroby. Ponadto psychoedukacja osób z chorobą afektywną dwubiegunową ma na celu zbudowanie w nich przeświadczenia o tym, jak ważne jest dla ich zdrowia systematyczne przyjmowanie leków i pozostawanie pod opieką specjalisty.
Chorzy na ChAD mogą prowadzić życie pełne radości i satysfakcjonujące, pod warunkiem jednak, że dbają o siebie, nie lekceważą niepokojących sygnałów i nie rezygnują z leczenia bez konsultacji się z lekarzem.
Przeczytaj także: Jak wygląda atak paniki? Przyczyny i sposoby leczenia
Bibliografia
A. A. Rodrigues, A. R. Rosa, M. Kunz, B. Ascoli, F. Kapczinski, Choroba afektywna dwubiegunowa – etapy przebiegu i neuroprogresja choroby, Psychiatria Polska 48 (2), 2014 (dostęp online) http://www.psychiatriapolska.pl/uploads/images/PP_2_2014/231Rodrigues_PsychiatrPol2_2014.pdf
J. Rybakowski, Etiopatogeneza choroby afektywnej dwubiegunowej – stan wiedzy na rok 2021, Psychiatria Polska 55 (3), 2021 (dostęp online) https://www.psychiatriapolska.pl/uploads/images/PP_3_2021/481Rybakowski_PsychiatrPol2021v55i3.pdf
L. Cichoń, M. Janas-Kozik, A. Siwiec, J.Rybakowski, Obraz kliniczny i leczenie choroby afektywnej dwubiegunowej u dzieci i młodzieży, Psychiatria Polska 54 (1), 2020 (dostęp online) http://www.psychiatriapolska.pl/uploads/images/PP_1_2020/35Cichon_PsychiatrPol2020v54i1.pdf
A. M. Wendołowska, D. Czyżowska, M. Siwek, Model diadycznego radzenia sobie ze stresem pacjentów z chorobą afektywną dwubiegunową, Psychiatria Polska 55 (5), 2021 (dostęp online) http://psychiatriapolska.pl/uploads/images/PP_5_2021/1009Wendolowska_PsychiatrPol2021v55i5.pdf
A. Gorostowicz, M. Siwek, Trudności w diagnostyce choroby afektywnej dwubiegunowej, Psychiatria i Psychologia Kliniczna 18 (1), 2018 (dostęp online) https://ruj.uj.edu.pl/xmlui/bitstream/handle/item/143342/gorostowicz_siwek_trudnosci_w_diagnostyce_choroby_afektywnej_2018.pdf?sequence=1&isAllowed=y
