Narcyzm – czy może być dziedziczny?
Niektórzy badacze podkreślają, że narcyzm może być przekazywany z pokolenia na pokolenie, jako cecha charakteru oparta na temperamencie. Warto pamiętać jednak o tym, że nie jest to kwestia bezpośrednio związana z naszą genetyką.
Narcystyczne zaburzenie osobowości rozwija się w odpowiedzi na dane czynniki psychologiczne, które powiązane są z naszymi doświadczeniami z dzieciństwa. Prawdą jest, że narcystyczny rodzic może wymuszać na dziecku specyficzne zachowania, które koncentrują się na wzbudzaniu w dziecku podziwu oraz kształtowaniu jego osobowości na własny wzór. Co więcej, jeżeli rodzic nie odpowiada na potrzeby najmłodszych, ponieważ jest zaabsorbowany samym sobą, to w przyszłości może to doprowadzić do tego, że młody dorosły również będzie stawiać na piedestale własne potrzeby emocjonalne, natomiast odrzucać te, dotyczące innych osób – nawet z jego najbliższego otoczenia. Narcystyczni rodzice mogą również kształtować w dziecku nadmierny perfekcjonizm.
Jak zachowuje się narcystyczny rodzic?
Zwłaszcza w przypadku narcyzmu wrażliwego – jednego z typów narcystycznego zaburzenia osobowości – u podłoża problemu leży niskie poczucie własnej wartości, chęć bycia podziwianym oraz lęk przed krytyką i negatywną oceną ze strony otoczenia. Narcystyczny rodzic próbuje więc kontrolować to, w jaki sposób odbiera go otoczenie z pomocą dziecka – chroni wówczas swoje ego oraz niską i niestabilną samoocenę.
Narcystyczny rodzic:
- jest reaktywny emocjonalnie, czyli nie kontroluje swoich emocji;
- na pierwszym miejscu stawia wyłącznie swoje potrzeby;
- zawsze ma rację, dlatego też nie można kwestionować jego zdania;
- nie przyznaje się do popełnianych błędów;
- obwinia dziecko za własne porażki;
- nie potrafi rozmawiać z dzieckiem, ponieważ nie wsłuchuje się w jego potrzeby;
- stale domaga się uwagi, podziwu i komplementów;
- pragnie, aby dziecko było mu uległe;
- nie ma dystansu do siebie;
- umniejsza i krytykuje własne dziecko;
- stosuje techniki manipulacyjne;
- stawia dziecku wygórowane wymagania i oczekuje od niego bycia doskonałym;
- uważa, że na jego miłość i uwagę należy zasłużyć – na przykład poprzez osiągnięcia w szkole.
Narcystyczny rodzic może postrzegać dziecko jako reprezentację siebie w świecie zewnętrznym lub jako przedłużenie własnej osoby. Z pomocą potomka stara się podwyższyć swoją samoocenę.
Dziecko narcyza – narzędzie do podwyższania samooceny
Tak jak wspomnieliśmy wyżej, potomek staje się reprezentacją rodzica w świecie zewnętrznym, dlatego też oczekuje się od niego między innymi: nienagannego zachowania, dobrych ocen, wybitnych osiągnięć naukowych, sportowych, artystycznych. Dziecko od najmłodszych lat realizuje potrzeby emocjonalne rodziców oraz zmaga się z narzuconą presją. Nie rozwija się, a natomiast odgrywa przed społeczeństwem rolę, którą mu powierzono.
Jeżeli dziecko nie podtrzymuje pozytywnego wizerunku swojej rodziny, to jest krytykowane przez rodzica. Najczęściej wytyka się mu okazywanie słabości, zbyt małą motywację, niedotrzymanie surowych standardów. Kary mogą przybierać rozmaite formy: otwartej krytyki, manipulacji, wywoływania poczucia winy. W niektórych przypadkach dochodzi nie tylko do przemocy psychicznej, ale również do przemocy fizycznej i wymierzania kar cielesnych – zwłaszcza podczas napadów tak zwanej narcystycznej furii. Niezależnie od formy przemocy, nadrzędnym celem wymierzania kary jest zmuszenie dziecka do zaspokojenia narcystycznych potrzeb swojego rodzica.
Dzieci uparte, o silnym temperamencie mogą próbować buntu wobec wygórowanych wymagań rodziców. Wówczas same stosują techniki manipulacyjne, czy posługują się wybuchami agresji. Natomiast dzieci bardziej wrażliwe szybko reagują na narcystyczne potrzeby rodzica, ponieważ pragną jego akceptacji i miłości, obawiając się przytłaczającego poczucia winy.
Zapoznaj się: Czy jestem narcyzem? 20 sygnałów narcyzmu
Działanie dwubiegunowe – odrzucanie i potrzeba aprobaty
Narcystyczny rodzic ma problem z regulacją własnych emocji – zwłaszcza złości, zazdrości, smutku. Przede wszystkim nie odczuwa on empatii, również względem własnych dzieci. Przez to też najmłodsi dorastają w przeświadczeniu, że uczucia, emocje i niektóre reakcje, takie jak płacz, są czymś złym.
Narcystyczny rodzic jest jednak nieprzewidywalny i nie zawsze będzie wyłącznie odrzucać dziecko. W niektórych sytuacjach potrafi być wręcz nachalny, domagając się uwagi, towarzystwa czy czułości ze strony dziecka i tym samym wywołując w jego głowie mętlik – jest to tak zwany love bombing, czyli dosłownie bombardowanie miłością. Co ważne, narcystyczny rodzic może przekraczać granice, zmuszać do danego działania, ponieważ w tej chwili ma na to ochotę.
Czułość i wspólne spędzanie czasu może stanowić również narzędzie do manipulacji, na przykład: „pobawię się z tobą, jeżeli dostaniesz dobrą ocenę ze sprawdzianu”.
Obarczanie winą dziecka
Narcyz dąży do tego, aby zawsze górować nad innymi, być nieskazitelnym, czuć się dobrze. W wielu sytuacjach oznacza to nieprzyznawanie się do popełnianych błędów i uchylanie się od odpowiedzialności. To właśnie na swoje dzieci narcyzi zrzucają winy za niepowodzenia, a także reagują złością, awanturami czy wyzwiskami w stronę najmłodszych, jeżeli ktoś ich skrytykuje. Zadając ból słowami, odczuwają wyższość i wygraną.
Koncentracja negatywnych emocji i zazdrości wyłącznie na jednym dziecku
Warto również zdawać sobie sprawę z tego, że negatywne emocje i zachowania narcyza mogą dotyczyć tylko jednego z jego dzieci. Dzieje się tak zwłaszcza w sytuacji, gdy dziecko przypomina (np. z wyglądu) nielubianego krewnego lub osiąga sukces, którego nie doświadczył rodzic.
Narcystyczny rodzic potrafi być zazdrosny o własne dziecko, jeżeli stara się ono żyć swoim własnym życiem i nie realizuje powierzonego mu planu działania. Wówczas osoba narcystyczna krytykuje, osądza, umniejsza osiągnięciom, wyśmiewa pracę, czy podkreśla, że ten dany sukces zależny jest tylko od szczęścia. Dziecko ma stać się przedłużeniem rodzica, a nie indywidualnością. Natomiast jeżeli realizuje ono plan, wtedy narcyz uwielbia się chwalić jego osiągnięciami i ogłaszać światu swoją dumę. Robi to jednak tylko publicznie.
Zamiana ról – dziecko staje się opiekunem rodzica
Narcystyczny rodzic manipuluje swoim dzieckiem tak naprawdę przez całe życie – nawet w sytuacji, gdy założyło już ono własną rodzinę i jest dorosłe. Dla tego toksycznego układu charakterystyczne jest to, że rodzic wymaga od dziecka odwdzięczenia się w przyszłości za wszystko, co dla niego zrobił. Wielu narcyzów oczekuje, że dzieci zapewnią im stałą opiekę i wsparcie i przez to się im odwdzięczą. Wówczas padają słowa: „zadbałem o twoją edukację, więc jesteś mi winien opiekę”, „tyle dla ciebie zrobiłem, więc musisz mi się odwdzięczyć”.
Narcystyczny rodzic – jakie techniki manipulacyjne stosuje?
Osoba z narcystycznym zaburzeniem osobowości stosuje wiele technik manipulacyjnych, aby osiągnąć zamierzone cele. Wiemy już, że narcystyczny rodzic poprzez manipulację pragnie wzbudzić w dziecku przede wszystkim uległość oraz poczucie winy. Poniżej pokrótce opisujemy najczęściej stosowane techniki manipulacyjne.
Narcystyczna projekcja
Projekcja w wykonaniu narcyza polega na zrzuceniu na dziecko swoich własnych negatywnych cech. Co to oznacza? Rodzic może na przykład zarzucić potomkowi wybuchowość i problemy emocjonalne, jednak w rzeczywistości występujące wybuchy złości są przejawem buntu przeciwko narcystycznym pragnieniom rodzica, ale również przeciwko jego negatywnym i agresywnym zachowaniom względem dziecka.
Projekcją jest również obarczanie dziecka winą. Na przykład, gdy w czasie kłótni pomiędzy rodzicem a dzieckiem dochodzi do tego, że rodzic trzaska drzwiami czy rzuca talerzami, to mówi: „zrobiłem to, ponieważ mnie zdenerwowałeś”.
Zawstydzanie dziecka i deprecjonowanie
Zawstydzanie to szczególnie skuteczna technika manipulacyjna wobec dorastającego dziecka, które nie ma w pełni ukształtowanego poczucia własnej wartości. Narcystyczny rodzic pragnie, aby dziecko spełniało jego wymagania i odpowiadało na jego potrzeby. Zgodnie z zasadą „wielokrotnie powtórzone kłamstwo staje się prawdą”, rodzic na przykład wmawia dziecku, że jest brzydkie, otyłe, mało inteligentne, dlatego też nic w życiu samodzielnie nie osiągnie.
Obniżając poczucie wartości dziecka, w jego mniemaniu podwyższa własną pozycję – rodzic ma stać się dla dziecka wzorem do naśladowania. Co więcej, narcyz może posługiwać się żartami czy sugestiami, które, mimo że z pozoru są „niewinne”, to i tak rzutują na samoocenę. Oczywiście nie robi tego poza domem – wówczas stanowiłoby to zagrożenie dla jego nienagannego wizerunku.
Gaslighting
Również gaslighting ma za zadanie wzbudzić w dziecku poczucie winy i obniżyć jego pewność siebie. Słowa kierowane do dziecka dobierane są w taki sposób, aby zwątpiło ono w swoje racje oraz uczucia. Rodzic może manipulować emocjami (np. udawać smutek, płakać), aby dziecko zmieniło swoje poglądy oraz go przeprosiło. Gaslighting to:
- wmawianie dziecku, że zmyśla, wyolbrzymia oraz się myli;
- świadome i celowe przekręcanie słów dziecka;
- wypominanie zachowań z przeszłości lub wypominanie kłamstwa, na którym dziecko zostało raz złapane;
- manipulacja emocjami – udawanie smutku, aby wzbudzić w dziecku poczucie winy.
Przeczytaj również: Narcyzm a depresja – czym jest depresja narcystyczna?
Dziecko narcystycznych rodziców jako osoba dorosła
Dziecko dorastające w rodzinie narcystycznej odczuwa, że nie jest ani w pełni kochane, ani doceniane ze względu na to, jakie jest w rzeczywistości, a jedynie przez pryzmat odgrywanej roli, czyli bycia idealnym. W przyszłości może ukształtować się w nim niska samoocena lub perfekcjonizm. Osoba dorosła tak naprawdę przez całe dzieciństwo obwiniała się i sądziła, że nie jest wystarczająco dobra, aby zasłużyć na miłość i zainteresowanie ze strony rodziców. Wie, że nigdy nie spełniało ich oczekiwań, dlatego też, nawet mimo opuszczenia domu rodzinnego, stale dąży do osiągnięcia doskonałości (na przykład w pracy).
Dorosłe dziecko narcystycznego rodzica boryka się z zaniżoną samooceną, z zaprzeczaniem swoim emocjom i pragnieniom, a także z odczuwaniem pustki.
Dziecko narcystycznego rodzica może mieć problem ze zbudowaniem satysfakcjonujących relacji z innymi ludźmi, natomiast w związkach romantycznych bywa współuzależnione lub szuka partnera/partnerki na wzór własnych rodziców. Chce czuć się potrzebne, nieść pomoc, przez co angażuje się w związek z narcyzem, lub szuka zrozumienia w relacjach z DDA i z innymi DDD (dorosłymi dziećmi alkoholików i dorosłymi dziećmi z rodzin dysfunkcyjnych). Co więcej, samo może też przejawiać cechy narcystyczne, posługiwać się manipulacją, aby uzyskać to, czego w danym momencie oczekuje.
Jeżeli dziecko stale zaprzeczało swoim prawdziwym pragnieniem i emocjom (w psychologii określanym mianem prawdziwego self), to rozwijało się w nim poczucie nienawiści do siebie samego. Jako osoba dorosła odczuwa więc pustkę i żal, ponieważ nie tylko nie zaznało ciepła i miłości w domu rodzinnym, ale również nigdy nie ujawniło swoich prawdziwych potrzeb i uczuć.
W wielu przypadkach kluczem do szczęśliwego, dorosłego życia jest psychoterapia. Wspomnienia z dzieciństwa, zwłaszcza te nieprzepracowane i traumatyczne, mogą rzutować na całym życiu. Dlatego ważne jest, aby na spotkaniach nauczyć się asertywności, stawiania granic i akceptacji samego siebie.
Zapoznaj się: Narcyz wrażliwy i narcyz wielkościowy – czym się różnią?
Bibliografia
A. Bielińska, Poza zasadą narcyzmu. O miłości jako traumie horyzontalnej, Psychoanaliza i Filozofia, nr 2, 2022 (dostęp online) https://wunderblock.pl/wp-content/uploads/2023/01/wunderblock-2_2022-08-Bielinska.pdf
K. Węc, Opór wobec narcyzmu jako problem pedagogiczny [w:] Kreatywność oporu w edukacji, red. E. Bilińska-Suchanek, Toruń 2009
K. Wróblewska, A. Kowalczyk, Narcyz we współczesnym świecie. Analiza pojęcia w kontekście funkcjonowania społecznego osób narcystycznych, Rynek – Społeczeństwo – Kultura, 2(28), 2018 (dostęp online) http://kwartalnikrsk.pl/assets/rsk2-2018-wroblewska_kowalczyk-narcyz-we-wspolczesnym-swiecie.pdf
https://charaktery.eu/artykul/co-moze-sie-zdarzyc-jesli-zyjesz-w-cieniu-narcystycznego-rodzica
